Πρωτοχρονιά στις αλησμόνητες πατρίδες - Τα "σκλαβωμένα" κάλαντα
Σε παραδείσους χαμένους αλλά όχι ξεχασμένους γιόρταζε κάποτε το Ελληνικό Έθνος την Πρωτοχρονιά στα χώματα της Ιωνίας γης.
Έθιμα για τον καινούργιο χρόνο πέρασαν από το Αϊβαλί, τα Αλάτσατα, το Αίδίνι∙ τα Βουρλά, την Έφεσο, τον Τσεσμέ∙ τη Μενεμένη και τα Μουδανιά, την Πέργαμο∙ τη Σινώπη, τη Σαμψούντα, την Τραπεζούντα και τη Σμύρνη κι έφτασαν μαζί με του πρόσφυγες στην Ελλάδα.
Στο "διαμάντι της Ανατολής", την Σμύρνη, από την παραμονή το βράδυ τα παιδιά τραγουδούσαν τα κάλαντα…
Αρχιμηνιά και αρχιχρονιά
ψιλή μου δεντρολιβανιά
κι αρχή καλός μας χρόνος
εκκλησιά με τ΄αγιο θρόνος…
Σ΄αυτό το σπίτι που ‘ρθαμε
πέτρα να μην ραγίσει
Κι ο νοικοκύρης του σπιτιού
χίλια χρόνια να ζήσει…
Στη Σμύρνη, την παραμονή της πρωτοχρονιάς συνήθιζαν να στολίζουν ένα τραπέζι με ξηρούς καρπούς και γλυκίσματα για να κεράσουν τον Αγιο Βασίλη, όταν θα επισκεπτόταν το σπίτι. Η νοικοκυρά ράντιζε το σπίτι με ξηρούς καρπούς κι έλεγε “Κάλαντα και καλού σκαίρα και πάντα και του χρόνου”.
Το πρωί όλη η οικογένεια πήγαινε στη λειτουργία. Ο πατέρας έπαιρνε ένα ρόδι στην τσέπη του ν’ αγιαστεί. Μόλις επέστρεφαν σπίτι, έσπαζε το ρόδι πίσω από την πόρτα λέγοντας¨”Καλημέρα, έτη πολλά”.
Το ρόδι έπρεπε να είναι γερό και τα σπυριά του τραγανά, γιατί αν ήταν σάπιο κάτι κακό θα τύχαινε. Στη Σμύρνη χτυπάγανε με δύναμη το ρόδι να σκορπίσει.
Εκαναν ποδαρικό πατώντας ένα σίδερο, λέγοντας: σίδερο πάνω, σίδερο κάτω, σίδερο οι άνθρωποι που είναι μέσα,σίδερο η μέση μου, σίδερο η κεφαλή μου.
Ο νοικοκύρης έκανε το σταυρό του, σταύρωνε με το μαχαίρι τρείς φορές την πίτα και έκοβε τόσα κομμάτια όσα ΄και τα μέλη της οικογένειας.
Το πρώτο κομμάτι ήταν του Χριστού, μετά της Παναγίας, του Αη Βασίλη, του σπιτιού και του φτωχού.
Χαρακτηριστικό στοιχείο ήταν το φλουρί της βασιλόπιτας με το οποίο δοκίμαζαν την τύχη τους. Σε όποιον έπεφτε το φλουρί, αυτός θα ήταν ο τυχερός κι ευνοούμενος της νέας χρονιάς.
Κομμάτια της βασιλόπιτας οι νυκοκοιρές άφηναν, μαζί με ξηρούς καρπούς και γλυκά στις δημόσιες βρύσες της πόλης, για τους περαστικούς και τους φτωχούς.
Μετά επέστρεφαν στο σπίτι αμίλητες, με το νερό της βρύσης για να “τρέχουν ” τα αγαθά στα σπίτια τους.
Για το πρωτοχρονιάτικο τραπέζι, οι νυκοκοιρές ετοίμαζαν συνήθως κόκκορα κοκκινιστό στην κατασαρόλα, κεμπάπ με ρύζι και γενικά φαγητά με ρύζι , για να είναι γεμάτος ευτυχία ο νέος χρόνος…
Στις Κυδωνίες (Αϊβαλί) η νοικοκυρά σχημάτιζε με ένα πιρούνι πάνω στην πίτα ένα σταυρό “τσιμπιστό”, για την γλωσσοφαγιά, ενώ με ένα κλειδί έκαναν διάφορα πλουμιά για να “κλειδώνεται” το στόμα των εχθρών. Όποιος κέρδιζε το φλουρί δεν το έπαιρνε. Το εξαγόραζε η νοικοκυρά, γιατί ήταν γρουσουζιά να φύγει από το σπίτι.
Στην Κρήνη (Τσεσμές), μετά το κόψιμο και το μοίρασμα της πίτας, άφηναν όλα τα κομμάτια της πάνω στο τραπέζι μαζί με γλυκά και νερό, για να κατέβει τη νύχτα ο Αϊ-Βασίλης να φάει και να ξεδιψάσει. Επίσης, έσφαζαν στο κατώφλι της πόρτας μια κόττα ή ένα διάνο “για το καλό”.
Στη Χίο της Βιθυνίας, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς ο νοικοκύρης κάρφωνε ένα κλαδάκι ελιάς πάνω στη βασιλόπιτα, που ακουμπούσαν όρθια στον τοίχο και λειτουργούσε ως ειδώλιο του Αϊ-Βασίλη. Πάνω στο κλαδάκι όλα τα μέλη κρεμούσαν τα χρυσά τους (βραχιόλια, αλυσίδες, σκουλαρίκια, δακτυλίδια κ.ά.) και τα άφηναν εκεί όλη τη νύχτα, για να τους φέρει ο Αϊ-Βασίλης ευτυχία.
Τα Πρωτοχρονιάτικα, προσφυγικά, σκλαβωμένα Κάλαντα
Οι πρόσφυγες που ήρθαν στην Ελλάδα, μέσα από τα «προσφυγικά κάλαντα» εκφράζουν τον κατατρεγμό τους τόσο στον πρώτο διωγμό, του 1914, όσο και στον οριστικό ξεριζωμό τους το 1922, όταν σβήνει οριστικά και κάθε ελπίδα τους για την «Μεγάλη Ιδέα»
Αρχιμηνιά κι Αρχιχρονιά
δεν έχομε παρηγοριά
κι αρχή καλός μας χρόνος
εξορίστηκεν ο κόσμος.
κι εκεί που ήρτε ο Χριστός
ήρτε κεμαλικός στρατός
μες στην Μικρά Ασία
και μας κάναν εξορία.
Και που να στήσομε φωλιά,
ωσάν τα έρημα πουλιά.
Όλοι μας κυνηγούνε,
και δε θένε να μας δούνε.
Στην Πόλη στην Αγιά Σοφιά,
θα στήσουμε καμπάνες
να βγουν τα μισοφέγγαρα,
να στηριχτούν λαμπάδες
να βγουν οι Τούρκοι απ' τα τζαμιά,
να φύγουν κι οι χοτζάδες
να 'ρθουν τα ελληνόπαιδα,
με τους Πατριαρχάδες.
Τότες θα 'χομε ελπίδα
πως θα πάμε στην πατρίδα.
Ακούστε τα κάλαντα από την φωνή της Ειρήνης Μπογιατζή από την Π. Φώκαια της Μικράς Ασίας σε μια σπάνια καταγραφή της Μέλπως Μερλιέ από το 1930:
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:
Μετανάστες από τη Μικρά Ασία έφτιαξαν το Στόουνχεντζ
Ηράκλειο: Αναζητούν γυναίκες εν ζωή από το διωγμό της Μικράς Ασίας
Ζώδια και δώρα: Τι δώρο αρέσει σε κάθε ζώδιο για την Πρωτοχρονιά
