Βικελαία Βιβλιοθήκη: Το πολιτιστικό στολίδι του Ηρακλείου - Μέρος 1ο

Η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη διανύει ήδη τον 104ο χρόνο λειτουργίας της και με αφορμή τα αποκαλυπτήρια της νέας της μορφής, ανατρέχουμε στο παρελθόν, για να θυμηθούμε κάποια ιστορικά στοιχεία γι αυτή, φθάνοντας όμως και στο σήμερα, λίγο καιρό πριν τα εγκαίνια του νέου κτιρίου, στη καρδιά της πόλης. 

Η πόλη του Ηρακλείου έχει ένα πλούσιο παρελθόν, στο χώρο των γραμμάτων και των τεχνών. Σ αυτό το πλαίσιο εντάχθηκε και η πολύπλευρη ανάπτυξη και αναβάθμιση της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης, η οποία δεν ακολούθησε τα χνάρια μιας τυπικής βιβλιοθήκης. Αυτό, γιατί ασχολήθηκε και ασχολείται ακόμα με τη διοργάνωση διαφόρων κοινωνικών και πολιτιστικών εκδηλώσεων. Επίσης ιδιαίτερη αίσθηση έχουν κάνει οι επιμελημένες εκδόσεις της, ενώ ιδιαίτερα σημαντική θεωρείται και η συγκέντρωση, καταγραφή και διαφύλαξη του αρχειακού της υλικού και κυρίως του υλικού που αφορά τη Κρήτη. 

Πήρε το όνομα της από τον Δημήτριο Βικέλα, ο οποίος υπήρξε σημαντικός λόγιος, ποιητής και πεζογράφος.

Αρχικά, ας δούμε ορισμένα ιστορικά στοιχεία: 

- Ποιος ήταν ο Δημήτριος Βικέλας; 

Ο Δημήτριος Βικέλας γεννήθηκε στις 15 Φεβρουαρίου 1835 στη Σύρο και ήταν Έλληνας λόγιος, ποιητής και πεζογράφος. Η συμβολή του ήταν ιδιαίτερα σημαντική στη εξέλιξη της ελληνικής πεζογραφίας, ενώ υπήρξε ο πρώτος πρόεδρος της ΔΟΕ, όπως επίσης συμμετείχε στην επιτροπή διοργάνωσης των Ολυμπιακών Αγώνων το 1896. 

Το 1852 είχε μεταβεί στο Λονδίνο, κοντά στο θείο του Βασίλειο Μελά, για να εργαστεί στο εμπόριο σίτου. Το 1876, όμως, η εταιρία του θείου του διαλύθηκε και ο Βικέλας άφησε οριστικά το εμπόριο, με το οποίο ασχολήθηκε 24 ολόκληρα χρόνια. 

Ο Βικέλας λάτρευε τα βιβλία. Μόλις απέκτησε οικονομική άνεση, αποφάσισε να δημιουργήσει τη δική του, προσωπική συλλογή - βιβλιοθήκη. Αγόραζε πολλά βιβλία, ιδίως όσα του ήταν χρήσιμα στις μελέτες του και όσα αναφέρονταν στην Ελλάδα. Η συγκέντρωση όμως, τόσων βιβλίων, τα οποία δεν προλάβαινε να διαβάσει, έμοιαζε τελικά -όπως είπε ο ίδιος- προς θησαύρισμα φιλαργύρου, που δεν χρησιμοποιεί τον πλούτο του. Επομένως, κατά τα λεγόμενά του έπρεπε να βρει ένα τρόπο να "απαλλαγεί" από αυτά. Αλλά η σκέψη που τον συγκράτησε από το να αποφασίσει κάτι τέτοιο ήταν η εξής : "είναι δύσκολον να ληφθεί τοιαύτη απόφασης, ισοδυναμούσα προς απόσβεσιν προσφιλούς παρελθόντος, προς άρνησιν ευγνωμοσύνης προς φίλους παλαιούς, μετά των οποίων συνεζήσαμεν και από τους οποίους ευηργετήθημεν".

Παρά τις διάφορες κοινωνικές και πολιτιστικές του δραστηριότητες, ο Βικέλας ποτέ δεν εγκατέλειψε την αγάπη του για τη συγγραφή, όπως αναδείχθηκε και με τη μετάφραση και έκδοση της τραγωδίας του Ρακίνα, "Εσθηρ". Έγραψε διάφορα έργα (λογοτεχνικά και φιλολογικά ), ορισμένα από τα οποία είναι: οι Στίχοι, το Περί Ελληνικής Φιλολογίας, το Περί Βυζαντινών, η Σύστασις του Ελληνικού και τα όριά του, το Από Νικοπόλεως εις Ολυμπίαν, και το Περί Σκωτίας. Ο Λουκής Λάρας αποτελεί το αριστούργημα του. Επίσης, ο Βικέλας μετέφρασε όλα σχεδόν τα γνωστά δράματα του Σαίξπηρ. Άλλα έργα του είναι: τα Διηγήματα, το Διαλέξεις και αναμνήσεις, η Σουηδία, και η Γυναικεία αγωγή. Έγραψε, τέλος, και τα απομνημονεύματά του με τον τίτλο: Η ζωή μου.

-Πώς αποφάσισε να δωρίσει το πολύτιμο αρχειακό υλικό της βιβλιοθήκης του στον Δήμο Ηρακλείου; 

Αυτό το ερώτημα δεν έχει απαντηθεί ακόμα, καθώς κανείς δεν μπορεί να απαντήσει στο γιατί δεν δώρισε τη βιβλιοθήκη του στη γενέτειρα πόλη του τη Σύρο, ή στο τόπο καταγωγής του, τη Βέροια. 

Μία απάντηση που θα μπορούσαμε να λάβουμε υπόψιν είναι η εξής: Ο Ιωσήφ Χατζηδάκης, στέλεχος και οργανωτής του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου και προσωπικός φίλος του Βικέλα, απέδωσε την απόφασή του στον ενθουσιασμό του για τους θησαυρούς που αποκάλυψαν οι αρχαιολογικές ανασκαφές στην Κρήτη στις αρχές του αιώνα. Είναι επίσης γνωστό πως ο Βικέλας επισκέφτηκε, λίγο πριν πεθάνει, το Ηράκλειο. Η πόλη μας λοιπόν του γέννησε ένα αίσθημα εμπιστοσύνης και δέους, αποφασίζοντας έτσι να αφήσει τη βιβλιοθήκη του σ αυτό τον τόπο. Η απάντηση αυτή του κ. Χατζηδάκη φαίνεται πιθανή. Γίνεται όμως ακόμα πιο πιθανή, αν σκεφτεί κανείς και την έντονη αγωνία του Βικέλα για την εξέλιξη του λεγομένου Εθνικού Ζητήματος τότε, μεγάλο μέρος του οποίου αποτελούσε η απελευθέρωση της Κρήτης.

- Ίδρυση και δωρεές της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης

Στη συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου Ηρακλείου, η οποία έγινε στις 18  Ιουλίου 1908, ο πρόεδρος Αριστείδης Στεργιάδης ανακοινώνει στα μέλη του, πως ο Δημήτρης Βικέλας κληροδοτεί στο Δήμο Ηρακλείου την βιβλιοθήκη του. Στις 9 Αυγούστου 1908, η Μόνιμη Επιτροπή του Δήμου Ηρακλείου θα αναθέσει στον Ιωάννη Δαμβέργη να αντιπροσωπεύσει τον Δήμο Ηρακλείου στην παραλαβή των βιβλίων, να υπογράψει το σχετικό πρωτόκολλο και να φροντίσει για την αποστολή τους. Πρώτος χώρος φιλοξενίας της βιβλιοθήκης, αποτέλεσαν τα ισόγεια δωμάτια του κτιρίου του Νομαρχιακού Καταστήματος, που βρισκόταν τότε στη μέση του σημερινού Πάρκου Θεοτοκόπουλου​.

Τον Ιανουάριο του 1910, με πρόταση του Τούρκου δημάρχου Δεληαχμετάκη, διορίστηκε έφορος της Βικελαίας ο Θεοδόσιος Οικονομίδης, ο οποίος θα αναλάμβανε τη καταγραφή, τη ταξινόμηση και την τοποθέτηση των βιβλίων στις 12 βιβλιοθήκες, που κατασκεύασε ο επιπλοποιός Εμμανουήλ Καψετάκης.

Στις 4 Μαρτίου του 1910, η Μόνιμη Επιτροπή αποφασίζει να ονομαστεί "ΒΙΚΕΛΑΙΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ", προς τιμήν του δωρητή Δημήτριου Βικέλα, ενώ η στρογγυλή σφραγίδα της έχει γύρω από έναν κύκλο αυτόν τον τίτλο και στο κέντρο το έτος 1910 και έναν πυρσό.

Το 1912, το θέμα που απασχόλησε το Δημοτικό συμβούλιο, ήταν εκείνο της Βιβλιοθήκης του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ηρακλείου. Στα πρακτικά του συμβουλίου αναφέρεται ότι: "Το Δημοτικόν Συμβούλιον έχον υπ’ όψει ότι εκ της άλλοτε Βιβλιοθήκης του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου σώζονται τόμοι τινές οι οποίοι φυλάσσονται εις τα γραφεία της εισαγγελίας πλημμελώς και υπόκεινται εις φθοράν, και ότι μετά την σύστασιν της Δημοτικής Βιβλιοθήκης καλόν θα ήτο τα περί ων ο λόγος βιβλία να παραδοθώσιν εις τον Δήμον προς πλουτισμόν της Βιβλιοθήκης, εκφράζει ομοφώνως την ευχήν προς την Κυβέρνησιν όπως διάταξη να παραδοθούν τα ειρημένα βιβλία εις τον Δήμον". Η επιθυμία αυτή έγινε πραγματικότητα και έτσι στο βιβλίο Εισαγωγής της Βικελαίας βιβλιοθήκης είναι καταγεγραμμένοι 1.130 τόμοι βιβλίων του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ηρακλείου.

Tον Σεπτέμβριο του 1864, είχε σχηματιστεί ο πρώτος πυρήνας και τέθηκε θέμα προσωρινής στέγασης και φύλαξης των βιβλίων. Επίσημος φορέας της βιβλιοθήκης ήταν τότε η Τμηματική Εφορία των Σχολείων, που τελούσε υπό την αιγίδα της Δημογεροντίας και της Τμηματικής Εφορίας ήταν πάντοτε ο τοπικός Επίσκοπος και συγκεκριμένα για το Τμήμα Ηρακλείου, ο Μητροπολίτης Κρήτης.

Η ίδρυση της Βικελαίας βιβλιοθήκης προκάλεσε το ενδιαφέρον πολλών ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών, που θέλησαν να την ενισχύσουν, προσφέροντας σε αυτήν και τις δικές τους ατομικές συλλογές.

Δωρητές υπήρξαν: ο Ιωάννης Λυμπρίτης, από την παλιά και ιστορική οικογένεια του Αγίου Θωμά Μονοφατσίου(1916), επίσης η βιβλιοθήκη δέχθηκε υλικό και από τη Βιβλιοθήκη του Γυμνασίου της Κρήτης, που ιδρύθηκε το 1872, καθώς και πολλά από τα βιβλία του Στεφάνου Ξανθουδίδη.

Σημαντικοί επίσης δωρητές υπήρξαν, ο καθηγητής της Δημόσιας Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ανδρέας Ανδρεάδης, ο Ζαχαρίας Οικονόμου και οι κληρονόμοι του αρχιμανδρίτη Φωτίου Θεοδοσάκη. Πολύ αξιόλογη, επίσης, είναι και η δωρεά της βιβλιοθήκης του Ανδρέα Λυσιμάχου Καλοκαιρινού -δωρεά που πραγματοποιήθηκε χάρις στο ενδιαφέρον του Ανδρέα Γ.Καλοκαιρινού. Τέλος, άλλες αξιόλογες δωρεές ήταν εκείνες του Μάρκου Αυγέρη και της Έλλης Αλεξίου, του Γεωργίου Ανεμογιάννη, του ιατρού Απολλόδωρου Μελισσείδη, του δικηγόρου Νίκανδρου Φραγκιαδάκη και του Άρη Χατζηδάκη.

Το 1920, η βιβλιοθήκη μεταφέρθηκε στα τρία ισόγεια βορινά δωμάτια του Δημαρχιακού Μεγάρου και στεγάστηκε εκεί μέχρι το 1932, απ όπου μεταφέρθηκε στο Δημοτικό Μέγαρο των Ακτάρικων και εκεί έμεινε μέχρι την Γερμανική κατοχή. 

Ο πόλεμος ανέκοψε  κάθε δράση για τη βελτίωση της τοποθεσίας της Βικελαίας. Το σοβαρότερο γεγονός που απείλησε την ύπαρξη της ήταν ο συμμαχικός βομβαρδισμός της πόλης του Ηρακλείου, το φθινόπωρο του 1943. Μια από τις βόμβες έπεσε στην άκρη του παλιού βυζαντινοβενετικού τείχους κι από εκεί γλίστρησε και εισήλθε στη βιβλιοθήκη από το μεσαίο ανατολικό παράθυρο του αναγνωστηρίου. Η βόμβα προκάλεσε πανικό. Κανείς δεν πλησίαζε τη βιβλιοθήκη και οι περίοικοι εγκατέλειψαν τα σπίτια τους, περιμένοντας την έκρηξή της. Η βόμβα τελικά δεν εξερράγη. 

Καθ’ όλο το διάστημα της Γερμανικής Κατοχής, η Βικελαία λειτούργησε στους προαναφερθέντες ισόγειους χώρους του Δημοτικού Μεγάρου των Αχτάρικων. Το 1947 την μετέφεραν στον Ά όροφο  όπου έκτοτε στεγάστηκε επί σαράντα έτη (μέχρι το 1987). Τότε αποφασίστηκε από τον Δήμο Ηρακλείου η παραχώρηση σε αυτήν όλων των χώρων, έτσι ώστε να καλυφθούν όλες οι ανάγκες από την ίδρυση και την λειτουργία των νέων τμημάτων της. 

Εδώ κλείνει το 1ο μέρος του αφιερώματος στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη. Στα επόμενα, θα ασχοληθούμε με τις συλλογές και τα τμήματα της, την πορεία της στο πέρασμα των χρόνων, φθάνοντας στο σήμερα και στο τι μας επιφυλάσσει η νέα της μορφή και οι νέες της εγκαταστάσεις.

επιμέλεια: Εμμανουέλα Φασομυτάκη 

* Οι πληροφορίες σχετικά με το παρόν αφιέρωμα αντλήθηκαν από τις επίσημες ιστοσελίδες του Δήμου Ηρακλείου και της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης.