Ας Είμαστε ο Εαυτός μας! Του Γιώργου Σφακιανάκη

Ένα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης, όπως έχω ξανά αναφέρει, αποτελεί η ροπή για διατήρηση της αυτοεκτίμησης. Είναι πολύ σημαντικό για μας, και λογικά άλλωστε, να νοιώθουμε ότι αξίζουμε και ότι πράττουμε σωστά. Δεδομένου αυτού, είναι μάλλον αρκετά περίεργη μία άλλη τάση μας, η τάση να καταπνίγουμε τα στοιχεία του πολύτιμου εαυτού μας, και να προσαρμοζόμαστε στα θέλω και τα πρέπει των άλλων.

Όσο παράξενο κι αν μοιάζει αυτό, βέβαια, δεν γίνεται τυχαία. Υπάρχουν σημαντικοί λόγοι, οι οποίοι σχετίζονται με κάποιες άλλες τάσεις-ανάγκες μας. Αρχικά την ανάγκη για αποδοχή των άλλων. Οι άνθρωποι, σύμφωνα και με τον Αριστοτέλη, είμαστε «κοινωνικά όντα». Είναι λοιπόν εύλογο ότι, όσο κι αν εμείς αγαπάμε κι εκτιμάμε τον εαυτό μας, αυτό δεν μας φτάνει. Θέλουμε, σε ένα βαθμό έστω, να βιώνουμε και έξωθεν αποδοχή κι εκτίμηση. Έτσι, ένα συχνό φαινόμενο είναι αυτό που εγώ ονομάζω «δηθενισμό». Ο δηθενισμός είναι η προσπάθεια του ατόμου να ανακαλύπτει ποιες συμπεριφορές και ποια χαρακτηριστικά είναι ελκυστικά κι επιθυμητά από τους άλλους και να προσαρμόζεται σε αυτά. Σημείο-κλειδί στο δηθενισμό είναι ότι αυτό γίνεται συνειδητά. Δηλαδή, το άτομο προσποιείται αυτό που θεωρεί ότι θα του χαρίσει την αποδοχή των άλλων.

Ο δεύτερος λόγος, σχετίζεται με μία παρόμοια ανάγκη. Αυτή είναι η ανάγκη του «ανήκειν». Είναι γνωστό ότι οι άνθρωποι έχουμε την ανάγκη να ανήκουμε κάπου, να είμαστε μέλη ομάδων κι όχι απομονωμένα άτομα. Αυτή η ανάγκη, από κοινού με μία που έχω αναφέρει στο παρελθόν, η ανάγκη για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο περιορισμό της κατανάλωσης ενέργειας και γνωστικών πόρων, προκαλούν την εμφάνιση ενός δεύτερου φαινομένου. Το φαινόμενο που ονομάζουμε «μαζοποίηση». Στα πλαίσια αυτού, τα επιμέρους άτομα ενώνονται σε μία άμορφη και συμπαγή μάζα. Ταυτίζονται όσο μπορούν περισσότερο, συμμερίζονται πιστεύω και τρόπους έκφρασης κι οι ατομικές διαφορές που είναι κατακριτέες, περιορίζονται δραστικά, εώς κι εξαλείφονται. Αντίθετα με το δηθενισμό, τα άτομα δεν υποπίπτουν στη μαζοποίηση συνειδητά, αλλά είναι περισσότερο αποτέλεσμα ασυνείδητης έκφρασης των δύο ενστίκτων που προανέφερα, της ανάγκης του «ανήκειν» (αίσθηση που μέσω της ομοιότητας τονίζεται) και του περιορισμού της κατανάλωσης πόρων (ακολουθώντας όλα τα μέλη της ομάδας μια κοινή γραμμή δεν χρειάζεται να σκέφτονται ο καθένας ξεχωριστά).

Κάπως έτσι, καταλήγουμε στο σημείο, από όπου ξεκινήσαμε σήμερα. Στον περιορισμό της προσωπικής έκφρασης και την προσαρμογή στα μέτρα των άλλων, είτε συνειδητά (δηθενισμός), είτε ασυνείδητα (μαζοποίηση). Είναι όμως αυτό κάτι καλό; Σίγουρα έχει κάποια θετικά, όπως η ικανοποίηση των αναγκών που ανέφερα ή το καλύτερο δέσιμο εντός των ανθρώπινων ομάδων, αλλά νομίζω ότι τελικά είναι περισσότερο δυσλειτουργικό.

Ο βασικός λόγος που το πιστεύω αυτό, έγκειται στον περιορισμό της προσωπικής ελευθερίας του ατόμου, με την οποία και συνεπάγεται. Είτε συνειδητά κι ηθελημένα, είτε ασυνείδητα κι άθελα, η ουσία παραμένει κι είναι ότι το άτομο καταπνίγει τα ατομικά του χαρακτηριστικά και τα προσωπικά του θέλω. Τακτική ιδιαίτερα επιβλαβής για την ψυχική του υγεία, ιδιαίτερα μακροπρόθεσμα, και συνεπώς πρέπει να εφαρμόζεται μόνο όταν είναι υποχρεωτικό (θα το εξηγήσω στη συνέχεια αυτό). Ο δεύτερος λόγος είναι ότι, σύμφωνα και με τον Όσκαρ Ουάιλντ, «από την ανυπακοή γεννήθηκε η πρόοδος». Αρκετά λογικό, αν το σκεφτεί κανείς. Αν κανείς δεν επιδιώξει να βγει από το “comfort zone”, να κάνει κάτι διαφορετικό από το συνηθισμένο, τότε δεν θα υπήρχε πρόοδος σε κανέναν τομέα, παρά μόνο στασιμότητα. Ο τρίτος λόγος, είναι ότι, στην πραγματικότητα, η διαφορετικότητα είναι κάτι όχι κατακριτέο, αλλά πολύ όμορφο. Σκεφτείτε πόσο ανιαρή θα ήταν η ζωή μας, αν δεν υπήρχε. Και σκεφτείτε και το άλλο, πόσα πράγματα θα έχαναν την αξία τους. Για παράδειγμα, τι αξία θα είχε ο μορφωμένος, αν δεν υπήρχε ο αμόρφωτος ως μέτρο σύγκρισης; Αν ήταν όλοι μορφωμένοι;

Για αυτό, προτείνω σε όλους να πάψετε να φοβάστε την αρνητική κριτική και να είστε ο εαυτός σας. Η διαφορετικότητα είναι κάτι πολύτιμο. Και, άλλωστε, όπως είπε κι ο Αμερικανός συγγραφέας Seuss, «Να είσαι ο εαυτός σου και να λες ό,τι αισθάνεσαι γιατί αυτοί που ενοχλούνται δεν έχουν σημασία κι αυτοί που έχουν σημασία δεν ενοχλούνται». Ωστόσο, πριν κλείσω, πρέπει να κάνω και μία σημαντικότατη διευκρίνιση σε αυτό. Όπως ακούμε από μικροί, «η ελευθερία του ενός σταματάει εκεί που ξεκινάει η ελευθερία του άλλου». Τόσο κλισέ, μα τόσο σημαντικό. Ο καθένας μπορεί να κάνει ό,τι θέλει, αρκεί να μη βλάπτει τους άλλους. Ο μοναδικός περιορισμός που θα ήθελα να θέσω στην κατά τ’ άλλα βαθύτατη παράκλησή μου να αφήσετε τον εαυτό σας ελεύθερο να εκφραστεί.

*Ο Γιώργος Σφακιανάκης είναι ψυχολόγος