Η Μετακύλιση της Εξευγενισμένης Βίας στην Κοινωνία μας - Του Γιώργου Σφακιανάκη

Κάποτε, ο μεγάλος Έλληνας συγγραφέας, Μενέλαος Λουντέμης, είχε πει: «Η πρώτη κραυγή του ανθρώπου είναι το κλάμα. Από κει και πέρα οι άνθρωποι ή παραμένουν άνθρωποι και κλαίνε ή γίνονται τέρατα και κάνουν τους άλλους να κλαίνε». Μία δεύτερη ρήση, με μεγαλύτερο επιστημονικό υπόβαθρο, ανήκει στον Ελβετό ψυχίατρο-ψυχαναλυτή Καρλ Γιουνγκ: «Ο υγιής άνθρωπος δε βασανίζει τους άλλους. Οι βασανισμένοι εξελίσσονται σε βασανιστές». 

Είναι ίσως φανερά τα κοινά σημεία τους. Και οι δύο αναφέρονται σε κάποιες άσχημες πτυχές της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης. Τέρατα, κλάμα, βασανιστές, βασανισμένοι. Αρχή και τέλος των οποίων όλων αυτών, η βία.  Μέσω αυτής βασανίζουν κάποιοι άνθρωποι κάποιους άλλους και τους κάνουν να κλαίνε. Και δεν εννοώ προφανώς (μόνο) τη σωματική βία. Αντίθετα, μάλλον λιγότερο, αφού εκείνη τιμωρείται από τους νόμους, κι έτσι περιορίζεται κάπως, αντίθετα με άλλες μορφές. Εννοώ οποιαδήποτε ενέργεια, η οποία καταπατά, σε οποιοδήποτε βαθμό, τις ελευθερίες του άλλου και στοχεύει στην υποταγή του.

Είναι όμως φυσιολογικό να υπάρχει βία, σε ένα εκπολιτισμένο ον, εν έτει 2019; Θα εκπλήξω μάλλον τους περισσότερους, απαντώντας ναι (χωρίς  προσωπικά να την επικροτώ). Ο άνθρωπος, όσο κι αν εκπολιτιστεί, στη βάση του και στην αρχή του (όταν γεννιέται) είναι κι αυτός ένα ζώο, με κάποια λιγότερο ευγενή ένστικτα. Ένα τέτοιο, στο οποίο αναφέρθηκε εκτενώς ο πατέρας της ψυχανάλυσης, Σίγκμουντ Φρόιντ, είναι η επιθετικότητα.  Ο Φρόιντ θεωρούσε την επιθετικότητα ένα ένστικτο εγγενές στην ανθρώπινη φύση, πρωτόγονο μέρος της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης, που μας ωθεί να διεκδικήσουμε όσα επιθυμούμε και κορυφώνεται σε περίπτωση απώλειάς τους. Η επιθετικότητα είναι, θα μπορούσαμε να πούμε, ο εύκολος τρόπος εκπλήρωσης των επιθυμιών μας. Τι γίνεται, λοιπόν, σε έναν κόσμο που έχει κυριαρχήσει ο υπερκαταναλωτισμός, μας προβάλλεται συνεχώς η ανάγκη να έχουμε όσο το δυνατόν περισσότερα αγαθά και, από την άλλη, ο αριθμός των ανθρώπων-διεκδικητών αυτών των αναγκών αυξάνεται συνεχώς; Και που, πολλοί από αυτούς δεν έχουν, είτε την ηθική, είτε την κρίση, είτε την υπομονή, ώστε να μην καταφύγουν στην εύκολη λύση; Ή, και κάποιοι ακόμα, θεωρούν «μαγκιά» την επιβολή στους άλλους;

Μάλλον αναπόφευκτα, ζούμε σε μία «πολιτισμένη ζούγκλα», όπου το μεγάλο τρώει το μικρό, με έναν εξευγενισμένο, όμως, τρόπο. Και που η επιβολή καταλήγει μέρος της κοινωνικής μας ζωής. Ίσως φαίνονται υπερβολικά όλα αυτά. Ωστόσο, νομίζω ότι όλοι, αν σκεφτούμε, μπορούμε να βρούμε αρκετά παραδείγματα περιπτώσεων που κάποιος μας επιβλήθηκε/δεν σεβάστηκε ένα δικαίωμά μας, επειδή είχε μεγαλύτερη δύναμη από μας. Ή, και εμείς οι ίδιοι. Κι ακόμα κι αν δεν επιβληθήκαμε ακριβώς, σίγουρα φερόμαστε, έστω και λίγο, διαφορετικά στους άλλους, ανάλογα με αν έχουν μεγαλύτερη, ίση ή λιγότερη δύναμη από μας. Πρόκειται για ένα αρκετά γενικευμένο φαινόμενο, το οποίο έχει φτάσει να μετακυλίζεται, διά των κοινωνικών ομάδων. Δηλαδή, αν επιβληθεί κάποιος δυνατότερος σε μας, πολύ πιθανώς θα επιχειρήσουμε να το κάνουμε και μεις, σε κάποιον πιο αδύναμο. Και αυτός, με τη σειρά του το ίδιο. Αυτό συμβαίνει, τόσο λόγω προσαρμογής στο πλαίσιο, όσο και γιατί, εισπράττοντας  την επιβολή, δημιουργούνται απωθημένα που βγάζουμε όταν θα έχουμε την ευκαιρία. Κάπως έτσι αυτή η τάση εδραιώνεται.

Όλο αυτό έχει σημαντική επίδραση και σε ψυχολογικό επίπεδο. Οι άνθρωποι χωρίζονται ανεπαίσθητα σε τρεις κατηγορίες. Τους πολύ δυνατούς (λιγότεροι), οι οποίοι σχεδόν σε κάθε πλαίσιο είναι δυνατότεροι από τους άλλους και μπορούν να επιβληθούν, στους πολύ αδύναμους, που στα περισσότερα πλαίσια είναι πιο αδύναμοι και δέχονται την επιβολή και στους μέτριας δυναμικότητας (περισσότεροι), που ανάλογα με την κατάσταση θα είναι είτε δυνατότεροι είτε πιο αδύναμοι και συνεπώς ασκούν ή δέχονται την επιβολή. Κάθε κατηγορία αναπτύσσει μία διαφορετική προσωπικότητα. Η πρώτη μία πιο αυταρχική και εγωιστική, η δεύτερη μια πιο ηττοπαθή και μίζερη, η τρίτη μία πιο προσαρμοστική και συνδυαστική. Όσον αφορά τις δύο πρώτες, θεωρώ αυτονόητο γιατί είναι δυσλειτουργικές, ενώ, η τρίτη, μάλλον αναπτύσσει τις παθογένειες και των δύο πρώτων, από κοινού.

Μία βασική αρχή της σκέψης μου είναι η αδυναμία των περισσοτέρων να σκεφτούν μακροπρόθεσμα κι η ανάγκη να το κάνουν. Μέσω της επιβολής, μπορούμε να πάρουμε εύκολα και γρήγορα αυτό που θέλουμε. Ωστόσο, αυτό το παιχνίδι εξουσίας μολύνει σε βάθος χρόνου τις ψυχές μας και δημιουργεί μία κοινωνία χωρισμένη σε στρατόπεδα, με μίση και απωθημένα. Πιστεύω λοιπόν, ότι πρέπει να αρχίσουμε να κάνουμε, ό,τι μπορούμε για να διορθώθει αυτή η κατάσταση, προτού είναι αργά. Ξεκινώντας ο καθένας από τον εαυτό του, προτού κατηγορήσουμε όλους τους άλλους. Ας πάψουν επιτέλους οι βασανισμένοι που χθες έκλαψαν να γίνονται βασανιστές και να κάνουν άλλους να κλαίνε σήμερα.

Ο Γιώργος Σφακιανάκης είναι ψυχολόγος