Οι συνέπειες της συμφωνίας Τουρκίας - Λιβύης. Του Νίκου Σκουλά*

Α.

Είναι γνωστή η από 27 Νοεμβρίου 2019 υπογραφή του Μνημονίου Συναντίληψης (Memorandum of Understanding) μεταξύ της Τουρκικής Δημοκρατίας και της διεθνώς αναγνωρισμένης κυβέρνησης της Λιβύης. Το κείμενο αυτό, μεταξύ άλλων,  καθορίζει την αποκλειστική οικονομική ζώνη (ΑΟΖ) μεταξύ των δύο χωρών κατά παράβαση του διεθνούς, συμβατικού και εθιμικού, δικαίου και ιδίως της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας, UNLOSC, (Montego Bay, Τζαμάικα, 1982).

Η συμφωνία αυτή είναι ανυπόστατη και ως ατελής για τον επιπλέον λόγο ότι δεν έχει κυρωθεί από την εσωτερική έννομη τάξη του ενός συμβαλλομένου κράτους. Τούτο  απαιτείται συχνά για την ισχύ των διεθνών συνθηκών (άρθρα 11 επ. Σύμβασης της Βιέννης για το Δίκαιο των Συνθηκών της 23.5.1969). Το κείμενο της συμφωνίας όχι μόνο δεν ψηφίστηκε από το λιβυκό  κοινοβούλιο αλλά έχει και την πολιτική του εναντίωση. Αυτή εκδηλώθηκε με καταγγελτική επιστολή εκ μέρους του Προέδρου του και επίσημες δηλώσεις του περί ακυρότητας της συμφωνίας στον ΟΗΕ και αλλού. Επιπλέον υπογράφηκε υπό συνθήκες απειλής και εκβιασμού εις βάρος της κυβέρνησης του κ. Σάρατζ που ελέγχει υπό πολιορκία μόνο την πόλη της Τρίπολης και ένα μικρό ποσοστό της λιβυκής επικράτειας ως αποτέλεσμα του εκεί εμφυλίου πολέμου. Τέλος, η υπογράφουσα κυβέρνηση της Λιβύης δεν είχε εξουσιοδότηση για την σύναψη διεθνούς συμφωνίας από την συμφωνία του Skhirat που νομιμοποιεί την εξουσία της.

Β.

Ωστόσο, η ύπαρξη και οι πρόνοιες της συμφωνίας αυτής είναι ιδιαζόντως βλαπτικές για τα ελληνικά συμφέροντα.

Η ενδεχόμενη κατίσχυση της τουρκολυβικής συμφωνίας είτε νομικά (de jure),  είτε στην πράξη (de facto), είτε ως αποτέλεσμα βίας (manu militari)  στερεί την δυνατότητα επαφής της εν δυνάμει ελλαδικής ΑΟΖ τόσο με την κυπριακή όσο και με την αιγυπτιακή ΑΟΖ. Αποκόπτει τον Ελληνισμό από την επαφή του με την Ανατολική Μεσόγειο, τον Αραβικό κόσμο και το Ισραήλ. Διχοτομεί την δυνατότητα θαλάσσιας σύζευξης και παρεμβάλλεται μεταξύ των δύο ελληνικών κρατών συρρικνώνοντας τις συνισταμένες ισχύος και των δύο. Προβαίνει σε καίρια στέρηση του ιστορικού χώρου δράσης του πολιτισμού και της οικονομίας μας με κτητικούς όρους. Είναι ζωτικής σημασίας διακύβευμα με μείζονες εθνικές και τοπικές αντανακλάσεις διεθνούς ενδιαφέροντος σε βάθος ιστορικού χρόνου.

Η υιοθέτηση της έννοιας ΑΟΖ το 1982 από τα Ηνωμένα Έθνη, προέκυψε από την επιθυμία οργανωμένης  εκμετάλλευσης της θαλάσσιας έκτασης της Γης εκ μέρους των κρατών. Αυτό συνέβη αφότου αποκρυσταλλώθηκαν σχεδόν τα σύνορά τους στην χερσαία  επιφάνεια του πλανήτη. Η γραμμή θαλασσίου συνόρου έχει ήδη, και θα αποκτά σταδιακά όλο και πιο  αυστηρά  χαρακτηριστικά, όσο θα αναφαίνεται η ένταση αξιοποίησης του οριοθετημένου χώρου.

Το άρθρο 121 παρ.ζ, της ως άνω σύμβασης του Montego Bay αναγνωρίζει ΑΟΖ και στα νησιά. Προβλέπει μάλιστα ότι αυτή προσδιορίζεται με τον ίδιο τρόπο, όπως και στις ηπειρωτικές περιοχές. Στο χώρο της ΑΟΖ το παράκτιο κράτος εκμεταλλεύεται απερίσπαστα τους φυσικούς πόρους, την αλιεία, την ενέργεια από αέρα ή ύδατα, το υπέδαφος κ.ά. Η χάραξη των σημείων επαφής των θαλασσίων ζωνών μεταξύ Τουρκίας και Λιβύης αγνοεί την επήρεια που δίνει η διεθνής σύμβαση  στα νησιά και τις νησίδες που δύνανται να έχουν οικονομική ζωή.

Ειδικότερα,  στην συμφωνηθείσα οριοθέτηση Τουρκίας και Λιβύης δεν λαμβάνεται υπόψιν η επήρεια των νησιών του Καστελόριζου, της Ρόδου, της Καρπάθου, της Κάσου, της Κρήτης και της Γαύδου καθώς και των παρακείμενων νησίδων. Η ύπαρξη των νησιών αυτών στερεί  ξεκάθαρα την θαλάσσια επαφή μεταξύ των δύο  παραπάνω συμβαλλομένων μερών. Τούτο για τον επιπλέον λόγο ότι  τα δύο αυτά κράτη δεν έχουν αντικριστές ακτές. Η νομική συμβολή των παραπάνω νησιών στα  δικαιώματα της Ελλάδας που απορρέουν από το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας είναι αποφασιστική.  Παρά ταύτα, η ανυπόστατη ως ατελής και παράνομη αυτή συμφωνία  απεστάλη ήδη στον ΟΗΕ από την Τουρκία προκειμένου να αποτυπωθεί στον χάρτη των ωκεανών.

Η συμφωνία αυτή υπεγράφη όχι για να δημιουργήσει δίκαιο αλλά για να δώσει  αφορμές επέμβασης υπό πρόσχημα. Συνήφθη ως διαπραγματευτικό εργαλείο, υποστηρίζεται από την συστηματική αναθεωρητική βούληση της Τουρκίας και θα έχει δυσμενέστατες συνέπειες σε χρονικό βάθος.

Τα ιστορούμενα αντιμετωπίζονται αρμοδίως από τους κεντρικούς φορείς διακυβέρνησης της συντεταγμένης ελληνικής πολιτείας. Διαπιστώνεται σε αυτό  μια συντονισμένη εκδήλωση σύμπνοιας του πολιτικού συστήματος. Η ακύρωση της συμφωνίας διεθνώς αποτελεί μείζονα προτεραιότητα που πρέπει να επιτευχθεί με κάθε κόστος. Η συμφωνία βρίσκει την φραστική και θεσμική  αντίδραση σημαντικού μέρους της παγκόσμιας, και ιδίως της ευρωπαϊκής κοινότητας, λόγω της προφανούς στρέβλωσης του θετού και εθιμικού διεθνούς δικαίου από το περιεχόμενό της. Επίσης λόγω του συγκυριακού συσχετισμού δυνάμεων και των αμυντικών αντανακλαστικών που γεννά στα γειτονικά κράτη η σαφής αναθεωρητική πρόθεση της Τουρκίας.

Γ.

Οι τοπικές αντανακλάσεις της παράνομης αυτής συμφωνίας, έχουν άμεσο αρνητικό αντίκτυπο στις δράσεις και την πολύπτυχη εμβέλεια της Περιφέρειας Κρήτης.

Η μεσοπρόθεσμη επίπτωση είναι η εν τοις πράγμασι ακύρωση της αναδιανεμητικής πρόνοιας των διατάξεων του ν. 4001/2011. Σύμφωνα με αυτόν, διατίθεται στην τοπική αυτοδιοίκηση ποσοστό των εσόδων από την εκμετάλλευση υδρογονανθράκων που αντλούνται στην εδαφική της αρμοδιότητα. Τα αναμενόμενα έσοδα σε περιφερειακό επίπεδο για έργα ανάπτυξης και μείωσης των περιφερειακών και ενδοπεριφερειακών ανισοτήτων θα αντλούνται από τον θεσπισμένο περιφερειακό φόρο 5% επί των καθαρών εσόδων των αναδόχων. Επίσης προβλέπεται είσπραξη ποσοστού 20% από τη φορολογία εισοδήματος, το οποίο θα κατευθύνεται προς το Πράσινο Ταμείο. Επιπλέον με τον  ν.4162/2013 προβλέφθηκε το 75% των δημοσίων εσόδων από την αξιοποίηση των υδρογονανθράκων να συγκροτεί έναν Εθνικό Λογαριασμό Κοινωνικής Αλληλεγγύης Γενεών, (ΕΛΚΑΓ), βάσει της εμπειρίας του νορβηγικού ταμείου συντάξεων

Η Περιφέρεια Κρήτης δικαιούται την άντληση σημαντικών εσόδων από τον ορυκτό πλούτο στα δύο θαλάσσια οικόπεδα του Λιβυκού Πελάγους που έχουν ήδη αδειοδοτηθεί και παραχωρούνται μετά από τον διενεργηθέντα διεθνή διαγωνισμό αλλά και από τα λοιπά μη αδειοδοτημένα.

Η οριοθέτηση των οικοπέδων αυτών είχε γίνει με βάση την αρχή της μέσης γραμμής. Εξ αιτίας της απουσίας συμφωνίας ΑΟΖ με την Λιβύη, είχε θεσπιστεί  μονομερώς από την Ελλάδα αυτός ο τρόπος οριοθέτησης με βάση την διάταξη του άρ. 156 παρ.1  του ν.4001/2011. Στην χάραξη των ορίων της μελλοντικής ελληνικής ΑΟΖ λαμβάνονταν υπόψη και η επήρεια της Γαύδου. Η μονομερής αυτή, αλλά σύμφωνη με το διεθνές δίκαιο οριοθέτηση, αμφισβητείται και καθίσταται επισφαλής στην πράξη από την τουρκολιβυκή συμφωνία.

Η αμεσότερα ορατή επίπτωση της ως άνω συμφωνίας  αφορά στην αλιεία. Σύμφωνα με τα άρθρα 56 και 57 της Διεθνούς Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών (UNLOSC, Montego Bay), οι χώρες που έχουν κηρύξει ή και οριοθετήσει αποκλειστική οικονομική ζώνη επωφελούνται αποκλειστικά την εκμετάλλευση της θαλάσσιας στήλης και του υπεδάφους της έως τα 200 ναυτικά μίλια από τις γραμμές βάσεις της ξηράς του παράκτιου κράτους στα οποία συμπεριλαμβάνεται και η αιγιαλίτιδα ζώνη.

Τα νέα βασικά χαρακτηριστικά της ΑΟΖ,  είναι η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, ζώντων και μη, όχι μόνο στο βυθό και στο υπέδαφος αλλά και στα υπερκείμενα ύδατα. Τα δικαιώματα υπέρ του οριοθετημένου κράτους είναι σαφώς εμπλουτισμένα σε σχέση με την προϊσχύσασα έννοια της υφαλοκρηπίδας που προβλέπονταν στην Σύμβαση της Γενεύης (1958).

 Άμεσα πρακτικά, η Τουρκία και η Λιβύη μπορούν θεωρητικά να διεξάγουν έρευνες και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων στην συμφωνηθείσα θαλάσσια ζώνη τους. Επίσης μπορούν να παρεμποδίζουν προς όφελός τους την αλιεία από τα ελληνικά  σκάφη ή αντίστοιχα τρίτων χωρών. Τούτο όχι μόνο στο Λιβυκό και στο ανατολικό Καρπάθιο πέλαγος αλλά και σε μεγάλο μέρος της Ανατολικής Μεσογείου  μέχρι τα όρια των συντεταγμένων που έχουν συμφωνήσει και  καταθέσει στον ΟΗΕ.

Στην πράξη δηλαδή ενδέχεται να έχουμε άμεση παρεμπόδιση των ψαράδων της Κρήτης να τελέσουν την εργασία τους από τις αρχές αλλά και ιδιωτικά σκάφη των ως άνω συμβαλλομένων χωρών. Υπάρχει μια άμεση αντανάκλαση της συμφωνίας αυτής, που οι επιπτώσεις της θα συνειδητοποιούνται σταδιακά και επώδυνα, αν δεν ακυρωθεί. Οι Κρητικοί δεν θα μπορούν να ψαρέψουν πέρα από την Χρυσή, το Κουφονήσι  και τις Διονυσάδες κατά προσέγγιση.

Επιπλέον, προβλέπεται η δυνατότητα προσφυγής και αποζημίωσης από τα Διεθνή Δικαστήρια για την παράβαση των δικαιωμάτων του θιγόμενου μέρους από την αλιεία και κάθε άλλη πράξη εκμετάλλευσης τρίτων εντός της καθορισμένης ΑΟΖ. Η Τουρκία και η Λιβύη δηλαδή θα δικαιούνται αποζημίωσης και από την διεξαγόμενη ελληνική αλιεία  στα παρανόμως καθορισμένα ύδατα μεταξύ τους.

Σταδιακά, η θάλασσα που αποτελεί το θεμελιώδες στοιχείο για την επιβίωση και την δράση του Ελληνισμού, κινδυνεύει να μετατραπεί σε εμπόδιο και ασφυκτικό περιορισμό του.

Το μείζον θέμα της τύχης και του ελέγχου των θαλασσών περί την Κρήτη δεν είναι μόνο θέμα βραχυπρόθεσμων οικονομικών συμφερόντων. Είναι κυρίως θέμα ιστορικής και γεωπολιτικής διάστασης, καθοριστικότατο για το μέλλον και την ασφάλεια της ξηράς και των κατοίκων της.

Δ.

Το θέμα εισφέρεται στον δημόσιο διάλογο για λόγους καθήκοντος και δημοκρατικού πατριωτισμού όπως επιτάσσεται από το άρθρο 120 του Συντάγματος για κάθε ιδιώτη και δημόσιο φορέα δράσης. Ωστόσο η νηφαλιότητα, η ενεργητικότητα και η ανυποχώρητη σοβαρότητα είναι οδηγοί σε αυτή την μαραθώνια προσπάθεια. Η επιπολαιότητα που φόρτισε βλαπτικά άλλες εθνικές υποθέσεις ας είναι αποτρεπτικό παράδειγμα για την τρέχουσα διαδικασία.

Σύμφωνα με την έκφραση έμπειρου πρέσβη, όταν η οριοθέτηση των χερσαίων συνόρων της Ελλάδος διήρκεσε 130 χρόνια, δεν μπορούμε να αναμένουμε  εύκολα και σύντομα την θαλάσσια συμφωνία. Η διεθνής διπλωματική σκηνή και η δικαιοδοτική διαδικασία δεν έχουν σταθερά δεδομένα και εξαγόμενα. Ακόμα και η προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης προϋποθέτει την υπογραφή συνυποσχετικού που το περιεχόμενό του δεν είναι εύκολο να συμφωνηθεί, αν υποθέσουμε ότι υπάρχει τέτοια βούληση από τους εμπλεκόμενους.

Βρισκόμαστε λοιπόν ενώπιον μιας μακροπρόθεσμης και σοβαρής πρόκλησης όπου η στάση, η ευφυΐα και  η ισχύς κάθε πολίτη και θεσμού είναι συνισταμένες της τελικής έκβασης. 

*Ο Νίκος Κ. Σκουλάς​ είναι Δικηγόρος και  Περιφερειακός Σύμβουλος Κρήτης