Τις Πταίει; Του Γιώργου Σφακιανάκη

Δανείζομαι σήμερα, ως αφόρμηση για το άρθρο μου, μία ιστορική φράση του Χαρίλαου Τρικούπη, για ένα δικό του άρθρο, πολιτικού περιεχομένου, που επέφερε πολλές αναταράξεις. Και στο παρόν, βέβαια, είμαστε μάρτυρες πλήθους πολιτικών εξελίξεων, με αποκορύφωμα την προετοιμασία του εδάφους, από τα κόμματα, για τις εκλογές που θα γίνουν φέτος. Το καθένα με αρκετά διαφορετικές θέσεις, όλα όμως με ένα μεγάλο κοινό. Την απάρνηση των ίδιων ευθυνών και την επίρριψή τους αλλού.

Οι περισσότεροι άνθρωποι παρατηρούν αυτή την τακτική των πολιτικών και μάλιστα τους κατακρίνουν για αυτό. Είναι όμως χαρακτηριστικό καθαρά δικό τους, αυτή η τάση; Η απάντηση είναι όχι. Αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης. Το οποίο μάλιστα, έχει αρκετά θετικά, αν και όχι σε βάθος χρόνου. Πρώτον, την διατήρηση της αυτοεκτίμησης. Είναι, νομίζω, ευνόητο, πόσο σημαντικό είναι για κάποιον να διαθέτει υψηλή αυτοεκτίμηση. Να νοιώθει ότι αξίζει κι ότι χειρίζεται τις υποθέσεις του σωστά. Κάτι που μπορεί να εξασφαλίσει αρνούμενος τις ευθύνες του για ό,τι αρνητικό συμβαίνει και, αντίθετα, κατηγορώντας άλλους. Το δεύτερο μεγάλο θετικό αυτής της νοοτροπίας είναι ότι συντελεί σε μία οικονομία ενέργειας για το άτομο. Όλοι οι οργανισμοί, έχουμε δομηθεί πάνω στην αρχή της ενεργειακής οικονομίας. Η οποία επέρχεται μέσω περιορισμού, τόσο της σκέψης, όσο και της δράσης. Γιατί, τι ακολουθεί, αφού έχουμε αντιληφθεί κάποιο λάθος μας; Να σκεφτούμε, να βρούμε το σωστό, και ακολούθως να το εφαρμόσουμε. Διαδικασίες που απαιτούν ενέργεια και χρόνο και τις αποφεύγουμε μέσω απάρνησης των ευθυνών και μη συνειδητοποίησης των λαθών μας.

Τα παραπάνω θετικά είναι πολύ σημαντικά και για αυτό έχει καθιερωθεί ως μέρος του ψυχισμού μας η τάση να μην αναγνωρίζουμε τα λάθη μας και να αποδίδουμε καθετί αρνητικό σε εξωτερικούς παράγοντες. Έχουν όμως έναν βασικότατο περιορισμό, που προανέφερα. Καθιστούν την τάση αυτή ωφέλιμη βραχυπρόθεσμα, όχι όμως μακροπρόθεσμα. Σε βάθος χρόνου, η τάση αυτή προκαλεί αρκετά προβλήματα και μας στερεί τα σημαντικά ωφέλη που θα είχε η αυτοκριτική κι η ανάληψη των ευθυνών μας. Το πρώτο εξ’αυτών, είναι ένα πρακτικό ώφελος. Είναι πασίγνωστη η φράση «από τα λάθη μας μαθαίνουμε». Πώς όμως είναι δυνατόν να μάθουμε από ένα λάθος αν δεν το αντιληφθούμε, δεν το παραδεχτούμε, δεν κάτσουμε να σκεφτούμε γιατί είναι λάθος και ποιο είναι το σωστό; Πώς μπορούμε να αντλήσουμε γνώση που θα μας αποτρέψει από το να το επαναλάβουμε, χάνοντας πιθανώς πολλές άλλες ευκαιρίες ομοιοτρόπως;

Τα άλλα δύο σημαντικά θετικά της αυτοκριτικής και της παραδοχής των λαθών είναι περισσότερο ψυχολογικής φύσεως. Ας σκεφτούμε λίγο. Πώς μπορεί να νοιώθει κάποιος που βιώνει αρνητικές καταστάσεις και αποτυχίες και, στο μυαλό του, δεν ευθύνεται για όλα αυτά; Είναι πολύ λογικό να αισθάνεται αδύναμος να καθορίσει τη μοίρα του και έρμαιό της. Καταλήγει έτσι στη μοιρολατρία και σε ένα φαύλο κύκλο. Αποτυχία, μη παραδοχή των ευθυνών, μη άντληση γνώσης, νέα αποτυχία. Είναι εμφανές ότι αυτό είναι τελείως δυσλειτουργικό. Αντίθετα, πώς νοιώθει αυτός που αποτυγχάνει και αναλαμβάνει τις (μικρές ή μεγάλες) ευθύνες του για αυτό; Αυτός ο άνθρωπος αφενός γνωρίζει τον εαυτό του καλύτερα. Μαθαίνει, πλέον, εκτός από τα πλεονεκτήματα, που όλοι τα ξέρουμε λίγο-πολύ, και τα μειόνεκτηματά του. Και παρόλο που η νέα γνώση αφορά αρνητικά χαρακτηριστικά, η περαιτέρω επίγνωση του εαυτού του θα τον βοηθήσει να νοιώσει καλύτερα, σε ένα δεύτερο επίπεδο, να συμφιλιωθεί μαζί του (αρκεί να μην οδηγηθεί στον αυτοεκμηδενισμό) και να πατάει πιο γερά στα πόδια του. Και, αφετέρου, αυτός ο άνθρωπος θα δουλέψει για να βελτιωθεί και με κάθε βήμα προς αυτή την κατεύθυνση θα αντλεί ικανοποίηση, σε βάθος χρόνου ακόμη μεγαλύτερη, κι από εάν είχε αρχικά πετύχει.

Προσωπικά, θεωρώ καλό για όλους μας να κάνουμε εποικοδομητική αυτοκριτική, μη διστάζοντας να δούμε στον εαυτό μας ακόμα και όσα δεν θα μας αρέσουν. Ναι, αρχικά θα απογοητευτούμε, αλλά προοδευτικά θα αρχίσουμε να αισθανόμαστε καλύτερα. Ώσπου, κάποια στιγμή, κάθε αρνητική συνειδητοποίηση για τον εαυτό μας δεν θα είναι παρά μία νέα πρόκληση. Και, κάπου εδώ, θα ήθελα να κλείσω όπως μου αρέσει, με ένα ρητό. Θα πρωτοτυπήσω βέβαια σήμερα, παίρνοντας ένα άσχετο και μετατρέποντάς το εγώ σε κάτι ταιριαστό με το θέμα. Ο Λέο Μπουσκάλια είχε πει κάτι πολύ όμορφο κι εύστοχο: «Να αγαπάς δεν είναι τίποτα, να αγαπιέσαι είναι κάτι, να αγαπάς και να αγαπιέσαι είναι το παν». Εγώ, από την πλευρά μου, θα πω: «Να κάνεις λάθος δεν είναι τίποτα, να κάνεις το σωστό είναι κάτι, να κάνεις λάθος, να το αναγνωρίζεις και να το διορθώνεις είναι το παν».

Ο Γιώργος Σφακιανάκης είναι ψυχολόγος