Άγιος Χαράλαμπος: Ναοί και παραδόσεις της Κρήτης (φωτογραφίες)

Στην Κρήτη ο Άγιος Χαράλαμπος γιορτάζεται στις 10 Φεβρουαρίου με ιδιαιτερότητα και σε όλο το νησί ενοριακοί ναοί, εξωκλήσια, σπηλαιώδεις ναοί, προσκυνητάρια είναι αφιερωμένα στη γιορτή του.
Ακόμα και σήμερα εθιμικές πρακτικές έχουν επιβιώσει αυτούσιες ή έχουν προσαρμοστεί στις συνθήκες της εποχής και έχουν σχέση με τη λατρεία του Αγίου Χαραλάμπου.

Στην περιοχή του Κρουσώνα με μεγάλους αμπελώνες οι αμπελουργοί συνήθιζαν να ευλογούν τα κλήματα που προόριζαν για φύτευση.

(ο Ι.Ν. Αγίου Χαραλάμπους στον Κρουσώνα)

Την παραμονή της φύτευσης πήγαιναν τα κλήματα στον πολιούχο του χωριού τον Άγιο Χαράλαμπο.
Το πρωί της επόμενη ημέρας ο ιερέας ευλογούσε τα κλήματα και τα παρέδινε στον αμπελουργό για να τα φυτέψει. Λέγανε ότι αν κόψεις ένα κλαδί ανήμερα της γιορτής από δέντρο και το καρφώσεις στη γη αυτό θα φυτρώσει.
Τη παραμονή ή την προπαραμονή της γιορτής του Αγίου μαζευόταν πολλές γυναίκες και ζύμωναν άρτους από κοινού.
Το έθιμο να ζυμώνονται άρτοι για τα ζώα και να προσφέρονται στον Άγιο Χαράλαμπο ήταν αρκετά διαδεδομένο στις προβιομηχανικές κοινωνίες.
Τα μεγάλα ζώα στην αγροτική οικογένεια ήταν εργαλείο για την καλλιέργεια της γης, για την μεταφορά της αγροτικής παραγωγής και για την παραγωγή κοπριάς για λίπανση των αγρών.
Οι κτηνοτρόφοι επικαλούταν τον Άγιο συνήθως όταν αρρώσταιναν μεγάλα ζώα κυρίως βοοειδή. Με λάδι από το καντήλι του Αγίου σταύρωναν το κεφάλι τους.

Η πανώλη ή πανούκλα ή θανατικό

Στις προβιομηχανικές κοινωνίες και σε εποχές που τα αντιβιοτικά δεν είχαν ανακαλυφθεί, η πανούκλα ήταν λοιμώδες νόσημα αρκετά διαδεδομένη, ήταν μια μάστιγα για την ανθρωπότητα και είχε προκαλέσει τους περισσότερους θανάτους από άλλες επιδημίες.
Η πανώλη ή πανούκλα ή θανατικό είναι γνωστή από την αρχαιότητα.
Είναι μία από τις πέντε σοβαρότερες μεταδοτικές αρρώστιες. Ο λοιμός των Αθηνών τον οποίο περιγράφει ο Θουκυδίδης ήταν πιθανώς πανώλη.
Μεγάλες επιδημίες στην Ευρώπη άρχισαν να εκδηλώνονται ήδη από τον 6ο αιώνα και σε όλο τον μεσαίωνα, με αποτέλεσμα να παραμείνουν μόνιμες ενδημικές εστίες.
Τα θύματα της σε όλη την ανατολική Μεσόγειο ήταν εκατομμύρια.
Στα μέσα του 14ου αι. ο «μαύρος θάνατος» υπήρξε σταθμός για την κοινωνία και την οικονομία ολόκληρης σχεδόν της Ευρώπης και της ανατολικής Μεσογείου.
Σύμφωνα, με υπερβολικούς ίσως υπολογισμούς, πέθαναν στη Βενετία τα 3/5 και στην Κωνσταντινούπολη τα 2/3 του πληθυσμού. Η Κρήτη δεν αποτέλεσε εξαίρεση, με αποτέλεσμα την δημιουργία του δημογραφικού προβλήματος.

Άγιος Χαράλαμπος και πανούκλα

Μετά τη μεγάλη επιδημία του 14ου αιώνα η νόσος έγινε ενδημική, με επιδημικές εξάρσεις περίπου για τετρακόσια χρόνια. Κατά την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα σημειώθηκε πανδημία.
Η πανούκλα παρομοιαζόταν τα παλιά χρόνια στην Κρήτη σαν άσκημη γριά γι’ αυτό και σήμερα λένε πανώγλα με την έννοια παλιόγρια.
Ο λαογράφος Νικόλαος Πολίτης την περιγράφει: «Είναι τυφλή γυνή, διατρέχουσα τας πόλεις από οικίας εις οικίαν και θανατούσα όσους αγγίζει˙ αλλ’ επειδή ως τυφλή βαδίζει ψηλαφώσα τους τοίχους των οικιών, αδυνατεί να εγγίση τους ευρισκόμενους εν μέσω των δωματίων».
Η πανούκλα ενδημούσε από το 1817 στην Κρήτη και κράτησε 12 χρόνια.
Πανούκλα πρέπει να έφεραν και αργότερα το 22 οι Αιγύπτιοι στρατιώτες. Πολλές οικογένειες κατέφυγαν στο ύπαιθρο (σπήλαια και αλλού) για να μην προσβληθούν. Άλλες φορές κατέφυγαν οι νοσούντες για να αποφευχθεί η μετάδοση της νόσου.
Κατά ένα θρύλο που διέσωσε ο Αγγελάκης ο ερειπωμένος σήμερα συνοικισμός των Αρμένων Σητείας «Πρινάρια» καταστράφηκε από την πανώλη του 1817 που εξόντωσε όλους, εκτός από μια γυναίκα η οποία φεύγοντας συνάντησε στο δρόμο μια γυναίκα απαίσιας μορφής με κυανόχρωμη στολή που κρατούσε στα χέρια της σιδερένια πέδιλα.
Αυτή ήταν η πανώλη. Όταν την ρώτησε που πάει αυτή απάντησε: «Πηγαίνω στα Πρινάρια να ξετινάξω τα παπούτσια μου».

Ο Άγιος Χαράλαμπος στην συνείδηση των πιστών είναι ο «διώκτης» της πανούκλας.
Στα χρόνια που η λοιμική νόσος αποδεκάτιζε τους πληθυσμούς οι ορθόδοξοι έχτιζαν ναούς αφιερωμένους στον Άγιο στις εισόδους των πόλεων και των χωριών, κοντά σε λιμάνια και σε δρόμους κοντά σε οικισμούς για να σταματήσει η πανώγλα εκεί ακριβώς που βρίσκεται ο ναός του διώκτη της.
Όπου δεν μπορούσαν να οικοδομήσουν ναό έχτιζαν ένα μικρό εικονοστάσι, προσκυνητάρι, έβαζαν μέσα την εικόνα του Αγίου και δεν άφηναν ποτέ το κανδήλι του να σβήσει.
Σε περίπτωση που δεν υπήρχε ούτε ναός, ούτε εικονοστάσι στο χωριό, φρόντιζαν να υπάρχει εικόνα του Αγίου σε κάποια εκκλησία.
Σε παλιότερες εποχές συνήθιζαν να σχηματίζουν γύρω από τα χωριά προστατευτικούς κύκλους, τους γνωστούς μαγικούς κύκλους, πιστεύοντας ότι με αυτό τον τρόπο καθιστούσαν τον οικισμό απρόσβλητο από το νόσημα.
Αν υπήρχε στο χωριό εκκλησία ή εικονοστάσι συνήθιζαν να ξεκινούν απ’ αυτήν ή από το εικονοστάσι την περίζωση.
Έδεναν στην πόρτα μια κλωστή την οποίαν είχαν φτιάξει λαμβάνοντας όλα τα απαραίτητα μέτρα προστασίας.
Ξετύλιγαν το κουβάρι και κύκλωναν όλα τα σπίτια. Στο τέλος έδεναν πάλι στην πόρτα του Αγίου Χαραλάμπου την κλωστή και άφηναν το χωριό περιζωσμένο για όσο διάστημα χρειαζόταν, συνήθως 40 ημέρες.
Άγιος Χαράλαμπος στην περιοχή της Ιεράπετρας
Ιδιαίτερη είναι η λατρεία του Αγίου στην περιοχή της Ιεράπετρας όπου υπάρχουν σημαντικοί ενοριακοί ναοί και εξωκλήσια αφιερωμένα στον Άγιο. Στην «Κάτω Μερά» Ιεράπετρας δίπλα στο λιμάνι της πόλης και σε μικρή απόσταση από τον «Καλέ» – το φρούριο της πόλης- δεσπόζει ένας δίκλιτος καμαροσκεπής βυζαντινός ναός ο οποίος χρονολογείται ότι κτίστηκε ανάμεσα στο 1150 και 1160, αφιερωμένος στην Μεταμόρφωση του Σωτήρος Χριστού και στον Άγιο Χαράλαμπο.

Ο ενοριακός ναός είναι ευρύτερα γνωστός ως «ο ναός του Αφέντη Χριστού» αλλά οι Γεραπετρίτες γιορτάζουν κάθε χρόνο στις 10 Φεβρουαρίου το κλίτος που είναι αφιερωμένο στον Άγιο Χαράλαμπο.
Την ενετική περίοδο ο ναός αναφέρεται σαν Santo Salvattore. Πιθανόν κάποτε να ήταν μονή που χτίστηκε πριν την κυριαρχία των ενετών στην Κρήτη.
Την περίοδο των ενετών προστέθηκε και το δεύτερο κλίτος του Αγίου Χαραλάμπου. Σε έκθεση του Μοροζίνη του 1627 αναφέρεται επεισόδιο μεταξύ ορθοδόξων και λατίνων οι οποίοι θέλησαν να καταλάβουν το κλίτος του Αγίου Χαραλάμπου.
Στις Μάλες Ιεράπετρας ο ενοριακός ναός είναι αφιερωμένος στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος και στον Άγιο Χαράλαμπο στον οποίο σώζεται ιερό λείψανο του.
Στις Μουρνιές ενοριακός ναός είναι ο Άγιος Χαράλαμπος– Άγιοι Πάντες. Στο Κάτω Χωριό στη θέση Αρχοντικά, ο δίκλιτος ναός είναι αφιερωμένος στην Μεταμόρφωση του Σωτήρος και στον Άγιο Χαράλαμπο.
Στο Επάνω Χωριό, στο κέντρο του χωριού ο δίκλιτος ναός Αγίας Παρασκευής – Αγίου Χαραλάμπου.
Στο χωριό Επισκοπή ο βυζαντινός ναός των Αγίων Γεωργίου και Χαραλάμπους. Στην περιοχή «Αμουδάρες» Ιεράπετρας υπάρχει εξωκλήσι αφιερωμένο στον Άγιο.

Ο Άγιος Χαραλάμπης των Σφακιανών

Τα Σφακιά τους προηγούμενους αιώνες ήταν τόπος καραβοκύρηδων και εμπόρων που οργάνωναν ταξίδια στη Μεσόγειο.
Η θάλασσα ήταν η οδός επικοινωνίας και φαίνεται πως για τους Σφακιανούς η πανούκλα έφτανε από τη θάλασσα.

Ο Άγιος Χαράλαμπος των Σφακίων είναι ένας σπηλαιώδης ναός από τους πολλούς που συναντάμε στην ακτογραμμή και στην ενδοχώρα των Σφακίων. Είναι αρκετά ευρύχωρος καθότι βρίσκεται σε ένα σχετικά μεγάλο σπήλαιο μέσα. Στο σημείο που βρίσκεται το σπήλαιο μας οδηγεί σύντομο μονοπάτι από την παραλία Σφακιανό Αμμούδι, αλλά υπάρχει και δρόμος που φτάνει ακριβώς πάνω από το εκκλησάκι.
Έξω από το σπήλαιο υπάρχει μεγάλη αυλή που οι Σφακιανοί που κάθε χρόνο αψηφούν το κρύο του χειμώνα και πηγαίνουν στο πανηγύρι του αγίου πραγματοποιούν γλέντι με γαμοπίλαφο.
(φωτογραφίες ναού Αγίου Χαραλάμπους Σφακίων, Χριστόφορος Χειλαδάκης)

πηγές: ekklisiaonline.gr, cretanbeaches.com)