Η Μάχη του Φραγκοκάστελλου και οι Δροσουλίτες
Άρρηκτα συνδεδεμένος με τη νεότερη ιστορία του Φραγκοκάστελλου είναι ο Ηπειρώτης οπλαρχηγός του 1821 Χατζημιχάλης Νταλιάνης, ένας παράτολμος και σχετικά άγνωστος ήρωας, που διέθεσε σχεδόν όλη την περιουσία του για τις ανάγκες του Επαναστατικού Αγώνα.
Γεννήθηκε στο Δελβινάκι Πωγωνίου Ιωαννίνων το 1775.
Το πραγματικό του ονοματεπώνυμο ήταν Μιχαήλ Χρήστου, μετά από ένα ταξίδι στους Άγιους Τόπους όμως, και την βάπτισή του στον ποταμό Ιορδάνη, προστέθηκε στο όνομά του το «χατζής», όπως γινόταν με όλους τους προσκυνητές της εποχής.
Το Νταλιάνης προέρχεται από το νταλιάνι, ένα εμπροσθογεμές ντουφέκι που χρησιμοποιήθηκε ευρέως κατά την Επανάσταση του '21.
Προς το τέλος του 1827 δέχεται πρόσκληση από εκπρόσωπο των επαναστατημένων Κρητών να μεταβεί στην Κρήτη και να αναλάβει την ηγεσία της Επανάστασης. Ο Νταλιάνης με εκστρατευτικό σώμα 100 ιππέων και περίπου 500 πεζών μεταβαίνει στο νησί εκεί στις αρχές του Γενάρη του 1828, με υπαρχηγό τον Βασίλειο Αθανασίου.
Ο Χατζημιχάλης Νταλιάνης, είχε διορισθεί επικεφαλής των ατάκτων ιππέων της επαναστατικής κυβέρνησης.
Μαζί με τους πολεμιστές του υπερασπίστηκαν το κάστρο Φραγκοκάστελλο από τους Τούρκους. Εξακόσια παλικάρια πολέμησαν ενάντια σε 8.000 τούρκους κι άντεξαν περισσότερο από μια βδομάδα, αλλά στο τέλος, στις 18 Μαΐου 1828 σκοτώθηκαν οι 338 από αυτούς, μαζί και ο Νταλιάνης.
Το Φραγοκαστέλλο εγκαταλείφθηκε στα χέρια των Τούρκων, που στη συνέχεια το κατέστρεψαν, ώστε να μη χρησιμοποιηθεί εκ νέου εναντίον τους, μετά από συνθήκη που συμφωνήθηκε μεταξύ των δυο πλευρών και κατά την οποία οι εναπομείναντες Έλληνες μπορούσαν να αποχωρήσουν ελεύθερα, παίρνοντας μαζί τον οπλισμό και τα υπάρχοντά τους. Μαλιστά μεταξύ των πολιορκούμενων Ηπειρωτών και των πολιορκητών Τουρκαλβανών ανταλλάχθηκαν και δώρα, αφού τους συνέδεαν φυλετικοί δεσμοί κοινής καταγωγής. Ο Μουσταφάς, επιπλέον, απέστειλε στους οικείους του νεκρού αντιπάλου του, την ιπποσκευή του. Κατά την επιστροφή των Τούρκων στη βάση τους, πραγματοποιήθηκε νέα επίθεση σε βάρος τους από Σφακιανούς μαχητές, όμως ο Μουσταφά Πασάς αποφάσισε να μην τιμωρήσει την πόλη τους, επιδιώκοντας έτσι τον ειρηνικό κατευνασμό και τον τερματισμό της επανάστασης.
Οι Δροσουλίτες
Η θυσία του Νταλιάνη και τον πιστών στρατιωτών του ενέπνευσαν τους κατοίκους της περιοχής, Σύμφωνα με το θρύλο, τα άψυχα σώματα των πολεμιστών έμειναν άταφα, ώσπου φύσηξε δυνατός άνεμος κι έφερε την άμμο από τούς αμμόλοφους της παραλίας «Ορθή Άμμος» και τα σκέπασε. Κάθε χρόνο, τις τελευταίες ημέρες του Μαΐου και τις πρώτες του Ιουνίου, σκιές με ανθρώπινες μορφές, οι «Δροσουλίτες», εμφανίζονται να προχωρούν η μία πίσω από την άλλη για 10 λεπτά περίπου την ανατολή του ήλιου, μόνο με άπνοια και αυξημένη υγρασία στην ατμόσφαιρα. Προχωρούν αργά προς το κάστρο και χάνονται στη θάλασσα.
Η ιστορία με τις σκιές σύντομα έγινε γνωστή και πολλοί είναι εκείνοι που ισχυρίζονται ότι τις έχουν δει. Σε αυτό υπάρχουν διάφορες ερμηνείες:
"Κάποιοι είπαν ότι πρόκειται για σκιές που έρχονται από τα βουνά και πέφτουν πάνω στους υδρατμούς της παραλίας μπροστά απ' το κάστρο, δημιουργώντας έτσι μορφές που κάποιες φορές μοιάζουν με ανθρώπους.
Άλλοι ανέφεραν ότι πρόκειται για ομαδική αυθυποβολή των κατοίκων της περιοχής και άλλοι ότι αποτελούν αντικατοπτρισμούς από στρατιώτες και αντικρινής Λιβύης ή από καραβάνια που διασχίζουν τις ακτές της Κυρηναïκής και προβάλλονται στο Φραγκοκάστελο, όταν οι ατμοσφαιρικές συνθήκες το επιτρέπουν".
(Νικόλαος Κουμαρτζής, "Κάστρα & Θρύλοι στην Ελλάδα")
