Μία γυναίκα κείτεται με το πρόσωπο γερμένο προς το έδαφος. Είναι νεκρή από ώρες και οι μύγες έχουν ανακαλύψει τη γυμνή σάρκα στα πόδια της... Παραδίπλα, μένουν πεσμένα δύο ακόμη θύματα του Εμπολα. Κλινήρεις ασθενείς, με όση δύναμη τούς έχει απομείνει, ζητούν να απομακρυνθούν τα πτώματα.
Ο Τομ Φρίντεν, διευθυντής των Κέντρων Πρόληψης και Ελέγχου Νοσημάτων των ΗΠΑ (CDC), ήξερε καλά ότι δεν είναι απλή υπόθεση να μεταφερθεί ένα πτώμα μολυσμένο από τον αιμορραγικό ιό. Κανονικά χρειάζονται τέσσερις άνθρωποι, όλοι θωρακισμένοι μέσα σε ειδικές στολές, ώστε καθένας να κρατάει μία γωνία του άψυχου σώματος – επίσης καλυμμένου με ειδική σακούλα. Εκείνη τη ζοφερή μέρα στα τέλη του Αυγούστου, από έναν αυτοσχέδιο νοσοκομειακό θάλαμο στη Μονρόβια, την πρωτεύουσα της Λιβερίας, απομακρύνθηκαν 60 πτώματα. Φορτώθηκαν όπως όπως σε φορτηγά για να οδηγηθούν στο κρεματόριο.
Ο Φρίντεν έχει δει πολλά πρόσωπα του θανάτου. Αυτό που ζούσε όμως ήταν πολύ χειρότερο απ’ οτιδήποτε άλλο. Ο ίδιος μιλάει στην Washington Post για «δαντικές σκηνές». Συγκλονισμένος, πέταξε πίσω για τις Ηνωμένες Πολιτείες στις 31 Αυγούστου και ενημέρωσε αμέσως τον Μπαράκ Ομπάμα. Τα περιθώρια αντίδρασης ήταν πια πολύ περιορισμένα, τόνισε στον αμερικανό πρόεδρο σε εκείνο το 15λεπτο τηλεφώνημα.
Περίπου έξι μήνες αφότου ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας μάθαινε για την επιδημία τού Εμπολα στη Δυτική Αφρική, ήταν ίσως η πρώτη φορά που οι ηγέτες του πλανήτη άρχιζαν πλέον να συνειδητοποιούν ότι η μάχη για την ανάσχεση του ιού χανόταν. Στις αρχές Σεπτεμβρίου, κι ενώ οι επιβεβαιωμένοι θάνατοι από Εμπολα στη Γουινέα, τη Λιβερία και τη Σιέρα Λεόνε ξεπερνούσαν τους 1.800, δεν υπήρχε ακόμη συντονισμένη παγκόσμια ανταπόκριση.
Σταδιακά, μετέβησαν 3.000 άνδρες του αμερικανικού Στρατού στη Δυτική Αφρική με εντολή του Ομπάμα. Μαζί τους εργάζεται ιατρικό προσωπικό από άλλες χώρες, όπως η Βρετανία, η Κίνα και η Κούβα. Ο Καναδάς και η Ιαπωνία συνδράμουν στέλνοντας προστατευτικό εξοπλισμό και κινητά εργαστήρια. Στη μάχη για την καταπολέμηση του Εμπολα ρίχνονται επίσης Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, όπως το Ιδρυμα Γκέιτς. Δεν είναι καθόλου σίγουρο όμως ότι αυτή η καθυστερημένη δυναμική αντίδραση θα είναι αρκετή για να καταστείλει την επιδημία που κοστίζει δεκάδες χιλιάδες ζωές.
Ο Εμπολα παραμένει μία κρίση ανοιχτή, με μία κινούμενη μικροσκοπική απειλή. Την περασμένη εβδομάδα, επιβεβαιώθηκε πλέον ότι η επιδημία πέρασε τα σύνορα των ΗΠΑ και της Ευρώπης. Πώς βγήκε λοιπόν η κατάσταση εκτός ελέγχου;
Είναι προφανές ότι ο ιός «έτρεξε» πιο γρήγορα από τη βραδυκίνητη παγκόσμια ανταπόκριση. Ως βραχίονας του ΟΗΕ σε θέματα υγείας, ο ΠΟΥ είναι υπεύθυνος για τον συντονισμό της διεθνούς δράσης σε τέτοιου είδους κρίσεις. Εχει όμως και αυτός υποστεί περικοπές στον προϋπολογισμό του, έχει χάσει μερικά από τα κορυφαία μέλη του και εν πάση περιπτώσει καθυστέρησε πολύ να σημάνει παγκόσμιο συναγερμό για Εμπολα – στις 8 Αυγούστου, τεσσερισήμισι μήνες μετά τα πρώτα κρούσματα. Σε εκείνα τα πρώτα στάδια της επιδημίας, τα αρμόδιο γραφείο του ΠΟΥ στην Αφρική δεν είδε καν με καλό μάτι έναν πιο πρωταγωνιστικό ρόλο του CDC.
Προηγούμενα μαζικά κρούσματα του Εμπολα είχαν εγκαίρως αντιμετωπιστεί. Οπως αποδείχτηκε εκ του αποτελέσματος όμως, η εμπειρία ήταν παραπλανητική και οι αξιωματούχοι δεν ζύγισαν σωστά το μέγεθος της καταστροφής.
«Εκ των υστέρων κρίνοντας, ναι, θα μπορούσαμε να έχουμε ανταποκριθεί πιο γρήγορα. Ενα μέρος της κριτικής είναι σωστό», αναγνώρισε προ ημερών ο Ρίτσαρντ Μπρέναν, διευθυντής του τμήματος Διαχείρισης Εκτάκτων Κινδύνων και Ανθρωπιστικής Ανταπόκρισης του ΠΟΥ. «Νομίζω όμως ότι πρέπει επίσης να δούμε την κατάσταση και από μία άλλη προοπτική, ότι αυτή η επιδημία έχει μια δυναμική πολύ διαφορετική από ό,τι έχουμε δει στο παρελθόν και μας έπιασε όλους εξαπίνης», πρόσθεσε ο Μπρέναν.
Αυτό που σε κάθε περίπτωση ανέδειξε η επιδημία του Εμπολα είναι μία τεράστια απόσταση ανάμεσα στις προσδοκίες των παγκόσμιων αξιωματούχων και την πραγματικότητα για τον έλεγχο της νόσου. Την ώρα που καταστρώνονται στρατηγικές για την καταπολέμηση των νέων ιών και της βιοτρομοκρατίας, γιατροί και νοσηλευτές στην πρώτη γραμμή του μετώπου, εκτός από το τιτάνιο έργο τους, καλούνται να αντιμετωπίσουν σοβαρές ελλείψεις σε είδη πρώτη ανάγκης: γάντια λάτεξ, προστατευτικές ποδιές, υγρά για ενυδάτωση του οργανισμού και ανθρώπους για τη μεταφορά των πτωμάτων στο νεκροτομείο.
Ο χρόνιος εμφύλιος πόλεμος και η φτώχεια βρήκαν απροετοίμαστη τη Δυτική Αφρική. Οι γιατροί της περιοχής δεν είχαν ιδέα από Εμπολα τούς πρώτους κρίσιμους μήνες. Την άνοιξη, η επιδημία έδειχνε να υποχωρεί, στέλνοντας κύματα αυτοπεποίθησης στους αξιωματούχους. Κι έπειτα, ο ιός έκανε το μεγάλο άλμα από τα χωριά στις πυκνοκατοικημένες πόλεις.
Τα τοπικά έθιμα έπαιξαν έναν ακόμη καταλυτικό ρόλο στη διασπορά του ιού. Για αρκετούς στη Δυτική Αφρική η μέρα του θανάτου είναι από τις σημαντικότερες στη ζωή του ανθρώπου. Το τελευταίο αντίο μπορεί να ειπωθεί στο πλαίσιο ενός διαδραστικού τελετουργικού, κατά το οποίο το πτώμα πλένεται και ντύνεται. Σε ορισμένα χωριά, περιφέρεται στη μικρή κοινότητα, όπου φίλοι και συγγενείς μοιράζονται ένα αγαπημένο ποτό βάζοντας το ποτήρι πρώτα στα χείλη του νεκρού κι έπειτα στα δικά τους.
Τέλος, ο ίδιος ο ιός διαδραμάτισε έναν κρίσιμο ρόλο στην επιτάχυνση της κρίσης. Παρόλο που ο Εμπολα δεν είναι τόσο μεταδοτικός όσο άλλοι ιοί, είναι ασυνήθιστα θανατηφόρος και γι’ αυτό τρομακτικός. Πολλοί ξένοι γιατροί και νοσηλευτές εγκατέλειψαν άρον άρον τις πληγείσες περιοχές, και πολύ λιγότεροι έσπευσαν να τους αντικαταστήσουν, αποδεικνύοντας ότι εκτός από βιολογική, η μάστιγα του Εμπολα είναι επίσης ψυχολογική. Και ο φόβος μπορεί να εξαπλωθεί ακόμη πιο γρήγορα και από τον ιό.
