Έθιμα και Κάλαντα των Θεοφανείων

-Τα Κάλαντα των Φώτων ψάλλονται από τα παιδιά την παραμονή της εορτή σε πολλές παραλλαγές. Οι περισσότερες αρχίζουν με τους στίχους: 
«Σήμερα είν' τα Φώτα και ο φωτισμός / και χαρά μεγάλη και αγιασμός ....»

 

-Ανέλκυση του Σταυρού (το «πιάσιμο του Σταυρού») από κολυμβητές, τους λεγόμενους Βουτηχτάδες, κατά την τελετή της Κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού.

 

Νεαρά κυρίως άτομα βουτούν στα παγωμένα νερά για να πιάσουν πρώτα τον Σταυρό και να λάβουν την ευλογία του ιερωμένου, αλλά και να δεχθούν τις τιμές και τις ευχές των συντοπιτών τους. Στον Πειραιά απαγορεύτηκε από τα προπολεμικά χρόνια η ανέλκυση του Σταυρού από βουτηχτές, έπειτα από μια θανάσιμη συμπλοκή μεταξύ τους. Στις μέρες μας, η ανέλκυση γίνεται από τον Επίσκοπο με την κορδέλα που φέρει ο Σταυρός.

 

-Αγιασμός των οικιών από τους ιερείς. Στην Ελλάδα ο αγιασμός γίνεται για πρώτη φορά την παραμονή των Θεοφανίων και λέγεται «Μικρός Αγιασμός» ή «Πρωτάγιαση» ή «Φώτιση». Με την Πρωτάγιαση, ο ιερέας γυρίζει όλα τα σπίτια και με το Σταυρό και ένα κλωνί βασιλικό «αγιάζει» ή «φωτίζει» (ραντίζει) τους χώρους των σπιτιών για να φύγει μακριά κάθε κακό.

 

-Καλικάντζαροι

Παλιότερα, οι λαϊκές δοξασίες συνέδεαν τον φωτισμό των σπιτιών με την εξαφάνιση των καλικάντζαρων, τους οποίους φαντάζονταν να φεύγουν έντρομοι με την έλευση του ιερέα...

Πανάρχαιες ρίζες

Η εορτή των Θεοφανίων περικλείει και πολλές εκδηλώσεις που αποτελούν διαιώνιση αρχαίων ελληνικών εθίμων. Ο Αγιασμός στη χώρα μας έχει και την έννοια του καθαρμού, του εξαγνισμού των ανθρώπων, καθώς και της απαλλαγής του από την επήρεια των δαιμονίων. Η τελευταία αυτή έννοια δεν είναι αυστηρά χριστιανική, αλλά έχει τις ρίζες της στις  αρχαίες λατρείες. 

Η κατάδυση του Σταυρού κατά τη λαϊκή πίστη, δίνει στο νερό καθαρτικές και εξυγιαντικές ικανότητες. Οι κάτοικοι πολλών περιοχών μετά τη κατάδυση τρέχουν στις παραλίες ή στις όχθες ποταμών και λιμνών για να πλύνουν τα αγροτικά τους εργαλεία, ακόμη και εικονίσματα.

Κατά τη λαϊκή δοξασία, ακόμη και τα εικονίσματα με το πέρασμα του χρόνου χάνουν την αρχική δύναμη τους, που την αποκτούν όμως εκ νέου με το αγιασμένο νερό. Αυτή ακριβώς η διαδικασία δεν αποτελεί παρά επιβίωση της αρχαίας Αθηναϊκής γιορτής των «Πλυντηρίων»...

 

Κάλαντα

Σήμερα τα φώτα κι ο φωτισμός
η χαρά μεγάλη κι ο αγιασμός.
Κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό
κάθετ' η κυρά μας η Παναγιά.
Όργανo βαστάει, κερί κρατεί
και τον Αϊ-Γιάννη παρακαλεί.
Άϊ-Γιάννη αφέντη και βαπτιστή
βάπτισε κι εμένα Θεού παιδί.
Ν' ανεβώ επάνω στον ουρανό
να μαζέψω ρόδα και λίβανο.
Καλημέρα, καλημέρα,
Καλή σου μέρα αφέντη με την κυρά.

Τα κάλαντα αυτά τα τραγουδούν την Παραμονή των Φώτων.

Ολόκληρο το τραγούδι έχει ως εξής:

Σήμερα τα Φώτα κι οι φωτισμοί
και χαρές μεγάλες και αγιασμοί.
Κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό,
κάθεται η Κυρά μας η Παναγιά.
Σπάργανα βαστάει, κερί κρατεί
και τον Αϊ - Γιάννη παρακαλεί:
-Άγιε Γιάννη Αφέντη και Βαπτιστή,
δύνασαι βαπτίσεις Θεού παιδί;
-Δύναμαι και θέλω και προσκυνώ
και τον Κύριό μου παρακαλώ.
Ν΄ ανέβω πάνω στον ουρανό,
Να μαζέψω ρόδα και λίβανο.
-Άγιε Γιάννη Αφέντη και Βαπτιστή,
έλα να βαπτίσεις Θεού παιδί.
Ν΄ αγιαστούν οι κάμποι και τα νερά,
Ν΄ αγιαστεί κι ο αφέντης με την κυρά.

και μια προσθήκη στο τέλος ...

σφάξαμε τον πετεινό, είδαμε τα Φώτα,
δώστε μας το μπαξίσι μας, να πάμε σ' άλλη πόρτα

·         Στις Σέρρες, στη Μακεδονία, το δίστιχο αυτό τραγουδιέται:

"σφάξαμε τον πετεινό, έμεινε η κότα, δώσε το μπαξίσι μας...

 

 

Κάλαντα Φώτων Αιγαίου

 

Σήμερον είναι των φωτών

Κι αγιάζουνε τον κόσμο

Και οι παπάδες περπατούν

Με τον σταυρό στο δρόμο

 

Και μες στα σπίτια μπαίνουνε

Και λεν τον Ιορδάνη

Βοήθεια να έχετε

Τον Μέγα Ιωάννη

 

Εγώ είμαι δούλος σου, χριστέ

Κι ήρθα να σε βαφτίσω

Την άχραντη σου κορυφή

Πως ημπορώ ν` αγγέσω

 

Εξάπλωσεν ο Πρόδρομος

Το δεξιό του χέρι

Κι ανοίχτησαν οι ουρανοί

Κι εφάνη περιστέρι

 

Άγιο πνεύμα ήτανε

Κι ήρθε να μαρτυρήσει

Πως ο Χριστός βαφτίζεται

Σ` Ανατολή και Δύση

 

Να βαφτιστούνε τα νερά,

Στο πέλαγος να μπούνε

Και ν` αρμενίζουν με χαρά

και να δοξολογούνε.