Η έναρξη της Επανάστασης του 1821 στην Κρήτη. Του Αντώνη Σανουδάκη*
Η έναρξη της Επανάστασης στην Κρήτη του 1821 φαινόταν εξαρχής αδύνατη, λόγω των αντικειμενικών δυσκολιών που υπήρχαν στο νησί. Βασικός παράγοντας ήταν το ότι οι “εν τη νήσω δε ταύτη Τούρκοι ήσαν τότε ισχυροί και ωχυρωμένοι καλώς εις τα κολοσσιαία φρούριά των...” (Κριτοβουλίδης, ιη΄).
Ο άλλος λόγος ήταν ότι υπήρχε έλλειψη όπλων και πυρίτιδας, ενώ η αριθμητική υπεροχή του μουσουλμανικού στοιχείου ήταν μεγαλύτερη έναντι του χριστιανικού.
Μόλις άρχισε η επανάσταση στην Πελοπόννησο, τον Μάρτιο του 1821, η τούρκικη Διοίκηση του νησιού “διέταξε το μητροπολίτη Γεράσιμο Παρδάλη να συγκαλέσει στο Μεγάλο Κάστρο τους επισκόπους Κρήτης” (Δετοράκης, 322).
Ήδη, όμως, στα Σφακιά, άρχισαν οι πρώτες προετοιμασίες. Στις 7 Απριλίου, πραγματοποιήθηκε συνέλευση των Σφακιανών, στα Γλυκά Νερά, για μια επισκόπηση της κατάστασης στην Κρήτη. Η συνέλευση επαναλήφθηκε στις 15 Απριλίου στην Παναγία τη Θυμιανή. “...Εις την συνάθροισιν δ’ εκείνην είχον παρευρεθή εκ των επισημοτέρων, ως και εκ των γειτονικών επαρχιών τινες, εις όσους ήτον εύκολον, διά ν’ αποφασίσωσιν ήδη οριστικώτερον περί του πρακτέου...” (Κριτοβουλίδης, 8). Εκτός από τους Σφακιανούς, συμμετείχαν καπεταναίοι από την Κυδωνία, τον Αποκόρωνα και το Ρέθυμνο, από δε το Ηράκλειο έλαβαν μέρος δυο αδέλφια Κουρμούληδες, ο Μιχαήλ (Χουσεΐν) και ο Γεώργιος.
Επισήμως, όμως, ως επίσημη έναρξη της Επανάστασης στην Κρήτη θεωρείται η 14η Ιουνίου 1821, “κατά την οποία σημειώθηκε η πρώτη νικηφόρα μάχη στο Λούλο Χανίων” (Δετοράκης, 322).
Αμέσως την επομένη, 15 Ιουνίου, άρχισαν οι βιαιοπραγίες των Τούρκων, από τους οποίους απαγχονίστηκε ο επίσκοπος Κισσάμου Μελχισεδέκ Δεσποτάκης και ο επίσκοπος Κυδωνίας Καλλίνικος Σαρπάκης φυλακίστηκε με τον διάκονό του Αρτέμιο. Οι Τούρκοι κατέσφαξαν τις μοναχές της Μονής Προδρόμου, στο Ακρωτήρι, και έγιναν σφαγές 400 χριστιανών στην πόλη των Χανίων.
Στο Ρέθυμνο φυλάκισαν τον επίσκοπο Γεράσιμο Περδικάρη, τον οποίο κρέμασαν τον επόμενο χρόνο. Μάλιστα, με το αίμα της καρδιάς του ράντισαν τις σημαίες τους.
Στο Ηράκλειο, 23 Ιουνίου, οι Τούρκοι πληροφορήθηκαν για βιαιοπραγίες της Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης και τον απαγχονισμό του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄. Την επομένη το πρωί έγινε η μεγάλη σφαγή, “ο μεγάλος αρπεντές” του Ηρακλείου. Έσφαξαν τον Μητροπολίτη Κρήτης Γεράσιμο Παρδάλη και τους επισκόπους Νεόφυτο Κνωσού, Ιωακείμ Χερρονήσου, Ιερόθεο Λάμπης και Σφακίων, Ζαχαρία Σητείας και Διοπόλεως Καλλίνικο. Επίσης, “οι ηγούμενοι των μοναστηριών και άλλοι κληρικοί βρήκαν τραγικό θάνατο. Σε 800 υπολογίζονται οι νεκροί της ημέρας εκείνης στο Μεγάλο Κάστρο και στα περίχωρα" (Δετοράκης, 324).
Στην Ανατολική Κρήτη έσφαξαν τον επίσκοπο Πέτρας Ιωακείμ, η Μονή Τοπλού λεηλατήθηκε και πολλοί μοναχοί σφαγιάστηκαν.
Από το καλοκαίρι του 1821 άρχισαν οι μάχες στα Κεραμειά, τη Μαλάξα και τον Αποκόρωνα, στο Ρέθυμνο στα Ρούστικα και τον Άη-Γιάννη τον Καμένο Αμαρίου, καθώς και στη Μεσαρά με τον Μιχαήλ Κουρμούλη.
Τοιουτοτρόπως, σε πρώτη φάση οι Τούρκοι περιορίστηκαν στα φρούρια. Ήδη, όμως, παραμονές της Επανάστασης στην Κρήτη, 7 Απριλίου 1821, οι Σφακιανοί είχαν οργανώσει την “Καγκελαρία Σφακίων” για τον επερχόμενο πόλεμο.
Στη συνάθροιση αποφασίστηκε η καγκελαρία να έχει σφραγίδα με την εικόνα της Παναγίας, με την επιγραφή “Παναγία του Λουτρού”, από την ομώνυμη εκκλησία στο λιμάνι του Λουτρού.
Η συνέλευση της 15ης Απριλίου στη Θυμιανή εκκλησία, επανελήφθη την 21η Μαΐου και όρισε Επαναστατική Επιτροπή "εκ των περισσότερων ευπόρων προκρίτων και εμποροπλοιάρχων" (Ψιλάκης, 248). Την επιτροπή αποτελούσαν ο Πρωτόπαπας Σφακίων Γεώργιος, ο Χατζή Ιωάννης Πολιουδάκης, Ιωάννης Παπαδάκης, Βουρδουμπάς, Ανδρέας Κριαράς, Αναγν. Ψαρουδάκης και Γραμματέας ο Ηρακλειώτης Δημήτριος Φλαμπουράρης.
Η Επαναστατική Επιτροπή κάλεσε τους πλοιάρχους “και τους διέταξε να υποδείξουν δύο εξ αυτών… ακόμη δε ως λιμενική και υγειονομική αρχή να εκδίδουν αδείας απόπλου” (Ψιλάκης, 249). Υποδείχθηκαν δε ως μέλη ο Αναγνώστης Παναγιώτου ή Πωλίδης και ο Αναγνώστης Αναγνωστάκης και θα έχουν εξουσίαν “να κάβγουν και να βουλούν το καράβι όπου ήθελε παρακούσει και αν σκοτώσουν και ανθρώπους να μην έχουν καμίαν πράξιν” (Ψιλάκης, 249).
Από τον Νεόφυτο Οικονόμο έγινε πρόταση να συσταθεί κοινό ταμείο “και συνεισέφερεν καθ’ ά δυνάμεως είχεν έκαστος, διά να χρησιμεύσωσιν εις τας πρώτας της πατρίδος ανάγκας.” (Κριτοβουλίδης, 11-12).
Στις 27 του Μάη η Επαναστατική Επιτροπή συνήλθε, επίσης, στη Θυμιανή Παναγία “διά να διαλέξουν τους αρχηγούς των όπλων” (Ψιλάκης, 250), κατά περιοχή, Σφακιά, Χανιά, Ρέθυμνο και Ανατολική Κρήτη.” Ο Μιχ. Κουρμούλης με αρκετούς Γορτυνίους, μετά των οποίων συνετάχθη και ο Αντώνης Μελιδόνης, ετάχθησαν να επιτηρούν τας κινήσεις των εξ Ηρακλείου και Γόρτυνος εφαρμώντων Τούρκων, ακόμη δε και να συνεκστρατεύουν προς το παρόν μετά των εις το τμήμα Ρεθύμνης προαναφερθέντων” (Ψιλάκης, 251).
Εκλέχτηκε, επίσης, από την Επαναστατική Επιτροπή, μια αντιπροσωπεία, αποτελούμενη από τον Ν. Οικονόμου και Α. Παναγιώτου (Κριτοβουλίδης, 48), προς τον Δημήτριο Υψηλάντη, που είχε κατέβει από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και έφερε τον τίτλο “Πληρεξούσιος του Γενικού Επιτρόπου της Αρχής”. Ο σκοπός ήταν να ζητήσουν την εθνική συνδρομή για την Κρήτη και ένα ικανό ηγέτη, για να διευθύνει τα πράγματα στην Κρήτη. Προτάθηκε από τον Υψηλάντη ο Μιχαήλ Κουρμούλης, που δεν αποδέχθηκε, λόγω της προηγούμενης κατάστασής του ως κρυπτοχριστιανός, για την αποφυγή αμφιβολιών.
Στις 23 Ιουλίου 1821 συνθηκολόγησαν οι Τούρκοι του Φρουρίου της Μονεμβασιάς με τον Αλέξανδρο Κατακουζηνό. Ο Υψηλάντης απέστειλε σε αυτόν την πρεσβείαν με τη διαταγή να παραλάβει όπλα τουρκικά από το φρούριο, τα οποία, όμως, ήταν άχρηστα, και να συναντηθεί με τον Κατακουζηνό. “Δεν ήλθεν όμως εκείνος, καίτοι παρακληθείς υπό των Κρητών, και προτραπείς υπό πολλών άλλων, κωλυόμενος ως έλεγεν, υπό ιδίων υποθέσεων...” (Κριτοβουλίδης, 50). Προτάθηκε τότε ο Μιχαήλ Κομνηνός. Οι αντιπρόσωποι, μαζί με τον Γ. Παπαδάκη και άλλους Κρητικούς παρέμεναν στις Σπέτσες μέχρι τον Νοέμβριον και ζητούσαν από τους Σπετσώτες ναυτική βοήθεια. Μάλιστα, ο Νικόλαος Ορλόφος προθυμοποιήθηκε “ότι δήθεν επεθύμει να υπηρετήση εις Κρήτην” (Κριτοβουλίδης, 51).
Τον Ιανουάριο, μαζί με δύο πλοιάρχους υποσχέθηκαν με τα πλοία τους, μαζί με πλοία των Κασίων και των Σφακιανών να βοηθούν, με αντάλλαγμα, μετά την απελευθέρωση “να λαμβάνωσιν εις κτήματα τουρκικά”, των οποίων τα ονόματα και η θέσις έπρεπε εκ των προτέρων να προσδιορισθούν. Η συμφωνία έγινε στο Λουτρό, αλλά οι Κρητικοί παρέμεναν μάταια τα συμφωνημένα πλοία.
Ήδη, όμως, από τον Υψηλάντη είχε προταθεί ο Μιχαήλ Κομνηνός Αφεντούλης ή Αφεντούλιεφ, ο οποίος “κατέβηκε στην Κρήτη το Νοέμβριο του 1821 και παρέμεινε στο νησί ακριβώς ένα χρόνο, ως τον Νοέμβριο του 1822, φέροντας “τον πομπώδη και ενοχλητικό τίτλο του “Γενικού Επάρχου και Αρχιστρατήγου Κρήτης” (Δετοράκης, 328).
Πέρα από τις όποιες αποτυχίες της Επανάστασης, η περίοδος του Αφεντούλιεφ στην Κρήτη θεωρείται επιτυχής. Ο λόγος είναι ότι θέλησε να δημιουργήσει Βουλή, στο πλαίσιο των πολιτικών αρχών της Επιδαύρου, στους Αρμένους (11-21 Μαΐου 1822), όπου ψηφίστηκε το “Σχέδιο προσωρινής Διοικήσεως της νήσου Κρήτης”, στο πλαίσιο της Διοίκησης της Επιδαύρου.
* Ο Αντώνης Σανουδάκης-Σανούδος, είναι Καθηγητής Ιστορίας-συγγραφέας
ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
Κ. Κριτοβουλίδου Απομνημονεύματα, εκ του Υπέρ της Ελληνικής Αυτονομίας των Κρητών, εν Αθήναις 1859.
Θεοχάρη Δετοράκη, Ιστορία της Κρήτης, Αθήνα 1986.
Βασιλείου Ψιλάκη, Ιστορία της Κρήτης, τ. 3, εκδόσεις Αρκάδι, Αθήναι 1980
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
1821: Οι Έλληνες ξεσηκώνονται - Τα σημαντικότερα γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης
Φιλική Εταιρεία: Ο προάγγελος της Ελληνικής Επανάστασης του 1821
Επανάσταση 1821: Η ενδυμασία των αγωνιστών στην Κρήτη και την Ηπειρωτική Ελλάδα (φώτο)
Επανάσταση 1821: Τα όπλα του Αγώνα (Φώτο - Βίντεο)
1821: Οι θυελλώδεις έρωτες των ηρώων της Επανάστασης
