Τα κόκκινα αυγά του Πάσχα - Ένα κείμενο της Έφης Ψιλάκη

(Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Explore Nature της εφημερίδας ΕΘΝΟΣ, τ. 12, Μάρτιος 2009)

Στη Δυτική Μακεδονία οι γυναίκες ζωγραφίζουν τα πασχαλινά αυγά λιωμένο μελισσοκέρι και βάφονται κόκκινα. Η μοναδική αυτή τεχνική αποτελεί μια μικρή τελετουργία που επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο τη νύχτα της Μεγάλης Τετάρτης προς τη Μεγάλη Πέμπτη. Είναι οι περίφημες περδίκες των Γρεβενών… Απαραίτητο σύμβολο της Πασχαλιάς σε ένα τόπο με ιδιαίτερο περιβάλλον και εκπληκτικές φυσικές ομορφιές.

---

Όταν είδα για πρώτη φορά πασχαλινό αυγό από τα Γρεβενά δίστασα να το θυσιάσω σε ένα καθιερωμένο τσούγκρισμα, όπως απαιτεί το πανελλήνιο έθιμο, και να διακινδυνεύσω να το δω σπασμένο. Κοίταζα τα ιδιαίτερα λεπτοδουλεμένα σχέδιά του, τις λευκές γραμμές πάνω στο βαθύ αλλά και λαμπερό κόκκινο φόντο, και σκεφτόμουν ότι δεν είναι απλά ένα συνηθισμένο εορταστικό αυγό αλλά ένα μικρό έργο λαϊκής τέχνης. Τα πασχαλινά αυγά των Γρεβενών φαίνεται να αποτελούν μια μικρή εστία αντίστασης στην τυποποίηση και την ταχύτητα που χαρακτηρίζουν τη σύγχρονη ζωή. Είναι μοναδικά επειδή το κάθε ένα απ’ αυτά ζωγραφίζεται ξεχωριστά με μια τεχνική επίσης ξεχωριστή.

 

 

Πηγαίνοντας στα Γρεβενά για να συναντήσω την κ. Μαρία Σβολιαντοπούλου, την γυναίκα που δέχτηκε καλόκαρδα να μας ξεναγήσει στη τεχνική της κηροβαφής που χαρακτηρίζει τα πασχαλινά έθιμα της περιοχής, παρατηρούσα το εκπληκτικό φυσικό περιβάλλον. Ο ορεινός όγκος της Πίνδου κλείνει τα περάσματα προς την Ήπειρο, άλλες ψηλές βουνοκορφές κυκλώνουν την γρεβενιώτικη πεδιάδα, ενώ απέραντα δάση κάνουν το τοπίο ασυνήθιστο για τα δεδομένα του ελληνικού χώρου. Τα βουνά προσδίδουν μιαν άγρια ομορφιά και τα δάση καλύπτουν περισσότερο από το ένα τρίτο της συνολικής επιφάνειας. Καστανιές, ιτιές, βελανιδιές, έλατα, πεύκα συνθέτουν ένα ποικιλόμορφο τοπίο μέσα στο οποίο αναπτύχθηκαν οι ανθρώπινες δραστηριότητες κατά τρόπο αρμονικό. Ο άνθρωπος ήρθε να βάλει τη δική του πινελιά σ’ αυτόν τον πολύχρωμο καμβά. Έχτισε ωραία πέτρινα γεφύρια για να δαμάσει τη φύση και να αποκτήσει δρόμους επικοινωνίας δαμάζοντας την ορμή του Αλιάκμονα και των παραποτάμων του, καλλιέργησε τη γη και ανέπτυξε πλούσια κτηνοτροφική παραγωγή. Ίσως η φυσική διαμόρφωση του ορεινού τοπίου να αποτελεί μια από τις βασικές αιτίες που οι τοπικές κοινωνίες διατήρησαν τον ψυχισμό και τα έθιμά τους.

 

Σκεφτόμουν πως ο καλύτερος τρόπος να ανακαλύψει κανείς έναν τόπο είναι να γνωρίσει όχι μόνο το περιβάλλον, αλλά και τους ανθρώπους του. Όταν βρέθηκα στην αυλή των Σβολιαντόπουλων κατάλαβα πως η σκέψη μου ήταν σωστή. Η προετοιμασία για τη γιορτή του Πάσχα μοιάζει με μικρό πανηγύρι. Συμμετέχουν τα παιδιά και τα εγγόνια, ακόμη και ο κ. Κώστας. Άλλωστε ο ίδιος είναι ο κατασκευαστής του ευρηματικού μηχανισμού με τον οποίο βάφονται τα αυγά, ένα απλό εργαλείο που βασίζεται στη λογική της πένας.

Δεν είναι λίγες οι φορές που μπαίνοντας σε ένα ελληνικό σπίτι αισθάνεσαι πως ο Ξένιος Δίας είναι πάντα παρών, ακόμη και την ώρα που οι άνθρωποι ετοιμάζονται για την Ανάσταση του ιδρυτή μιας άλλης θρησκείας. Δεν άργησα να καταλάβω πως εδώ δεν μιλάμε απλώς για βαφή των αυγών αλλά για ζωγραφική πάνω σε αυγά. Και πως η διαδικασία αυτή αρχίζει λίγες ώρες πριν ξημερώσει, τη νύχτα της Μεγάλης Τετάρτης προς τη Μεγάλη Πέμπτη. Η νοικοκυρά φροντίζει να ξυπνήσει γύρω στις τρεις μετά τα μεσάνυχτα, να ετοιμάσει τα αυγά της Πασχαλιάς και το πρωί, πριν ακόμη ξημερώσει, να αναρτήσει στο παράθυρό της ένα κόκκινο πανί σαν σημαία. Αν δεν έχει πανί θα κρεμάσει ένα κόκκινο ρούχο, ένα μαντήλι, ό,τι υπάρχει. Σημάδι πως το σπίτι είναι έτοιμο για την Ανάσταση και η γαβάθα με τα κόκκινα αυγά περιμένει να στολίσει το γιορτινό τραπέζι. Άλλωστε, σε πολλές περιοχές η Μεγάλη Πέμπτη ονομάζεται και Κοκκινόπεμπτη από το πανελλήνιο έθιμο να βάφουν εκείνη τη μέρα τα αυγά του Πάσχα.

 

Ζωγραφική με κερί

Αυτή τη φορά η κ. Μαρία παρέκλινε από το τυπικό που συνηθίζει να ακολουθεί. Έβαψε τα αυγά με το φως της ημέρας για να μπορέσουμε να καταγράψουμε και να φωτογραφίσουμε βήμα προς βήμα την τεχνική που ακολουθεί. Ωστόσο, η αλλαγή του χρόνου δεν σήμανε και την αλλαγή της τελετουργίας. Τα αυγά είναι καθαρά και πλυμένα. Το τραπέζι της κουζίνας θυμίζει μικρό εργαστήριο χειροτεχνίας. Ένα μικρό καντηλάκι που ανάβει με λάδι βρίσκεται στη μέση. Δίπλα μερικά κομμάτια κερί από μελίσσια, πιάτα, πετσέτες και το ιδιότυπο εργαλείο, κάτι ανάμεσα σε πινέλο και πέννα. Είναι αυτό που κατασκεύασε ο κ. Σβολιαντόπουλος. Πρόκειται για μια ξύλινη λαβή πάνω στην οποία είναι προσαρμοσμένο ένα μικρό μεταλλικό χωνί με λεπτή μύτη. Μέσα σ’ αυτό το χωνί μπαίνει το κερί. Η κ. Μαρία το πλησιάζει στη φλόγα του καντηλιού και το κερί αρχίζει να λιώνει. Καθώς λιώνει, αρχίζει να ρέει αργά από τη μύτη του χωνιού. Πάνω σ’ αυτή τη λογική στηρίζεται η γρεβενιώτικη τεχνική. Με τη μύτη της πένας αρχίζει να ζωγραφίζει πάνω στο αυγό διάφορα σχήματα. Μικρές κέρινες γραμμές χαραγμένες με απλότητα και σχεδιαστική άνεση φαίνεται να αυλακώνουν την επιφάνεια του κάθε αυγού. Άλλες απ’ αυτές τις λεπτές γραμμές είναι διάφανες, άλλες μαυρίζουν επειδή έχει μαυρίσει το κερί από τη φλόγα του καντηλιού. Η εργασία αυτή δεν είναι εύκολη. Αν ζεσταθεί περισσότερο το κερί θα χυθεί πάνω στο τσόφλι άναρχα και άμορφα. Η νοικοκυρά πρέπει να το «δαμάσει» και να το ελέγχει απόλυτα.

Η αρχόντισσα από τα Γρεβενά γνωρίζει καλά τη δουλειά της. Έχει μάθει την τέχνη από τη μητέρα της και σήμερα παραδέχεται περήφανα πως δεν πέρασε ούτε μια χρονιά χωρίς να αφιερώσει λίγες ώρες σ’ αυτήν την εργασία. Όπως λέει και η ίδια, το Πάσχα χωρίς αυγά δεν μοιάζει με Πάσχα.  

 

Έχοντας απόλυτη εμπιστοσύνη στα χέρια και στην έμπνευσή της, ζωγραφίζει αργά, με απόλυτη σταθερότητα. «Θέλει υπομονή και αγάπη», την ακούω να λέει. Την πρώτη, την υπομονή, την αντιλαμβάνεσαι με την πρώτη ματιά. Δεν δείχνει να βιάζεται. Τη δεύτερη, την αγάπη, την αισθάνεσαι. Ξέρεις πως τούτα τα πασχαλιάτικα αυγά προορίζονται για αγαπημένα πρόσωπα. Τα σχέδια του φιλοτεχνεί φαίνεται πως είναι αποτυπωμένα στη μνήμη της. Φύλλα, λουλούδια, αναπαραστάσεις του φυσικού κόσμου που παραπέμπουν στη χαρά της ζωής. Κλήματα με σταφύλια, πεταλούδες, πουλάκια και σταυροί συμπληρώνουν τη διακοσμητική γκάμα της. Νομίζεις απλά πως η μόνη της προσπάθεια είναι να μεταφέρει στην στιλπνή επιφάνεια όλη τη μαγεία της ελληνικής άνοιξης.

Τα ζωγραφισμένα αυγά συγκεντρώνονται σε μια μεγάλη γαβάθα. Η εγγονή παρακολουθεί βήμα με βήμα τη διαδικασία. Ζητά να ζωγραφίσει κι εκείνη. Το χαμόγελο της κ. Μαρίας γίνεται πιο πλατύ καθώς τη βλέπει. Της πιάνει το χέρι, την καθοδηγεί στοργικά. «Έτσι έκανα κι εγώ όταν έβλεπα τη μητέρα και τη γιαγιά μου, έτσι έμαθα». Έτσι θα μάθει και η επόμενη γενιά για να συνεχίσει την παράδοση του τόπου. Άλλωστε, αυτό φαίνεται να αποτελεί προτεραιότητα και για τη γιαγιά…

 

 

Πάνω στην ηλεκτρική κουζίνα έχει αρχίσει να ζεσταίνεται η χύτρα με την κόκκινη μπογιά. Στις μέρες μας η μπογιά προέρχεται από το εμπόριο. Παλαιότερα οι γυναίκες της περιοχής χρησιμοποιούσαν φυτικές βαφές. Στο ίδιο διάλυμα η Γρεβενιώτισσα έχει φροντίσει να βράσει φύλλα από κόκκινο κρεμμύδι. Είναι ένα ακόμη μικρό «μυστικό» της βαφής: το κρεμμύδι είναι αυτό που προσθέτει σταθερότητα και κάνει το χρώμα ανεξίτηλο. Το κόκκινο χρώμα καλύπτει όλο το κέλυφος αλλά δεν μπορεί να διεισδύσει εκεί που υπάρχει κερί. Οι κέρινες γραμμές παραμένουν λευκές δημιουργώντας έντονες αντιθέσεις με το λαμπερό κόκκινο. Μόλις ολοκληρωθεί η διαδικασία η κυρία Μαρία φροντίζει να σκουπίσει ένα – ένα τα αυγά και να τα αλείψει με λίγο λάδι. Καθώς τα τοποθετεί στο δίσκο, έτοιμα πια, τα βλέπουμε να λαμπυρίζουν…

 

 

 

Η αρχή του κόσμου

Το ελληνικό Πάσχα είναι η μεγάλη θρησκευτική γιορτή αλλά και η μεγάλη γιορτή της άνοιξης, της ζωής και της φύσης. Δεν φαίνεται να είναι καθόλου τυχαίο που η εποχή της χαράς και της αναγέννησης συνδυάστηκε με την Ανάσταση και εκφράστηκε με την πολυσημία του κόκκινου αυγού. Πολλοί μελετητές προσπάθησαν να ερμηνεύσουν με διάφορους τρόπους το έθιμο αλλά κανείς δεν φαίνεται να αρνείται τον συμβολισμό της καινούργιας ζωής που είναι κλεισμένη μέσα σε ένα τσόφλι.

Η συνήθεια να βάφονται αυγά χαρακτηρίζει τα έθιμα του Πάσχα και μας είναι γνωστή από την εποχή του Βυζαντίου. Ωστόσο, το αυγό απαντάται και σε αρχαιότερες θρησκείες ως σημαντικό κοσμογονικό σύμβολο. Οι Ορφικοί πίστευαν ότι η αρχή των πραγμάτων, η αρχή του κόσμου βρίσκεται σε ένα αυγό. Σύμφωνα με μια εκδοχή η Νύχτα ήταν αυτή που γέννησε το κοσμογονικό αυγό. Σύμφωνα με μια άλλη, γεννήτορας ήταν ο Χρόνος. Ήταν το αυγό που έφερε στον κόσμο τον Έρωτα… Κι αν ανατρέξουμε στην ελληνική μυθολογία θα δούμε την Ελένη, αιώνιο σύμβολο της ομορφιάς, να γεννιέται κι εκείνη από ένα αυγό. Στην αιγυπτιακή θεογονία ένα άλλο αυγό καθορίζει την αρχή μιας από τις πιο σημαντικές θεϊκές μορφές. Το γέννησε η Νουτ και ο Σηθ. Κι απ’ αυτό προήλθε ο Ρα.

Από την αρχαιότητα κιόλας το αυγό συνδέεται άμεσα με το θαύμα της ζωής, όπως σχετίζεται και με το θάνατο. Οι άνθρωποι ήξεραν πως μέσα στο σκληρό περίβλημα είναι κλεισμένη μια ζωή. Συνήθιζαν από τότε να το βάζουν στους τάφους των αγαπημένων τους προσώπων πιστεύοντας ότι συμβολίζει την ελπίδα της Ανάστασης. Ίσως όπως συμβαίνει και σήμερα στην Ελλάδα. Όπου κι αν πάει κανείς, από την Κρήτη μέχρι την Ήπειρο, είναι πιθανόν να δει ένα ή περισσότερα κόκκινα αυγά δίπλα στο καντήλι των ελληνικών τάφων. Αλλού είναι λευκό, αλλού κόκκινο, αλλού μπλε. Και στα Γρεβενά είναι πάντα στολισμένο με αυτά τα αφαιρετικά σχήματα που θυμίζουν λουλούδια. Ωστόσο, στα Γρεβενά όσες οικογένειες έχουν πένθος δεν βάφουν τα αυγά με κόκκινο χρώμα. Μια παλιά συνήθεια επιβάλλει να βάφονται σκούρα μπλε.

 

Εκτός από την περίοδο του Πάσχα στα Γρεβενά συνηθίζουν να βάφουν αυγά και τις Απόκριες, κατά την εβδομάδα της Τυρινής. Τότε, όμως, δεν χρησιμοποιούν καθόλου μπογιά, μόνο σκούρα κρεμμυδόφυλλα. Τα αυγά παίρνουν ένα ελαφρύ κεραμιδί χρώμα. Είναι αυτά με τα οποία θα κλείσει η περίοδος κατά την οποία καταναλώνονται τροφές ζωικής προέλευσης και θα αρχίσει η Σαρακοστή. Όπως συμβαίνει και σε πολλές άλλες περιοχές, στα χωριά των Γρεβενών διατηρείται ακόμη το έθιμο του «χάσκα». Η μητέρα δένει το αυγό σε μια κλωστή και το περιφέρει γύρω από τα στόματα των παιδιών. Όποιο παιδί καταφέρει να το δαγκώσει θεωρείται πιο τυχερό. Είναι ένα διασκεδαστικό παιγνίδι που οι μεγάλοι το θυμούνται με συγκίνηση.

Από την Καθαρή Δευτέρα το αυγό εξαφανίζεται από το παραδοσιακό ελληνικό τραπέζι. Επανέρχεται μόνο το βράδυ της Ανάστασης. Η κ. Σβολιαντοπούλου θυμάται τις γεμάτες εκκλησίες των παιδικών της χρόνων. Όλοι είναι εκεί για να ακούσουν το Χριστός Ανέστη. Ωστόσο, υπάρχουν και οι βιαστικοί…

«Πολλοί συνηθίζουν να κρατούν μαζί τους στην εκκλησία ένα κόκκινο αυγό. Βιάζονται να γιορτάσουν την Ανάσταση και το τσουγκρίζουν μόλις τελειώσει η νηστεία της Σαρακοστής».

 

Το θάβουν στον κήπο

Στη Δυτική Μακεδονία το αυγό δεν είναι απλά ένα διατροφικό είδος ή μια πρόχειρη τροφή που συμβάλλει στην κάλυψη βασικών διατροφικών αναγκών. Είναι σύμβολο που μεταφέρει μέσα στους αιώνες τις αξίες των κοινωνιών και τις αγωνίες των ανθρώπων. Στο πολύ πρόσφατο παρελθόν οι ζευγάδες φρόντιζαν να έχουν μαζί τους το πρώτο κόκκινο αυγό που είχε βαφτεί τα ξημερώματα της Μεγάλης Πέμπτης και το έθαβαν στην πρώτη αυλακιά όταν άρχιζαν να σπέρνουν τα στάρια τους. Πίστευαν πως το κόκκινο αυγό χαρίζει γονιμότητα στη γη και πλούσια καρποφορία. Το παλαιό αυτό έθιμο διατηρείται ακόμη αλλά με διαφορετική μορφή. Ακούμε την κυρία Σβολιαντοπούλου να μας ξεναγεί στον γεμάτο συμβολισμούς κόσμο των τοπικών λατρευτικών εθίμων:

«Το πρώτο αυγό που βάφουμε το σταυρώνουμε και μετά το βάζουμε στο εικονοστάσι. Εκεί θα μείνει ένα ολόκληρο χρόνο, μέχρι το επόμενο Πάσχα. Τότε το κατεβάζουμε και βάζουμε δίπλα στις εικόνες το καινούργιο αυγό. Αλλά το παλιό δεν το πετάμε. Σκάβουμε στον κήπο και το θάβουμε εκεί…»

Το κόκκινο πλουμισμένο αυγό θα μεταφέρει την ευλογία στη γη. Σύμφωνα με τις πανάρχαιες δοξασίες η γη θα γίνει πιο γόνιμη.

Τα υπόλοιπα αυγά θα στολίσουν το τραπέζι της Λαμπρής. Όχι όλα όμως. Οι Γρεβενιώτισσες φροντίζουν να επισκεφθούν τους τάφους των νεκρών συγγενών τους την Τρίτη του Πάσχα κρατώντας στα χέρια τους πασχαλινά αυγά. Όσοι είναι οι νεκροί, τόσα είναι και τα αυγά που τοποθετούνται δίπλα στο καντήλι του κάθε τάφου. Οι άνθρωποι ερμηνεύουν την πράξη τους σαν μια προσπάθεια των ζωντανών να μεταφέρουν το μήνυμα της ζωής και της ανάστασης σε όσους έχουν πεθάνει. Με πιο απλά λόγια, φροντίζουν να μεταφέρουν το μήνυμα της ελπίδας για την οριστική νίκη της ζωής και την ήττα του θανάτου. Το έθιμο αυτό είναι πανελλήνιο. Σε πολλές περιοχές της χώρας διατηρείται ακόμη η συνήθεια να μεταβαίνουν οι άνθρωποι ομαδικά στα νεκροταφεία, να βάζουν κόκκινα αυγά και πασχαλινά φαγητά πάνω στους τάφους και να τρώνε εκεί.

 

 

***

Φεύγω από τα Γρεβενά κρατώντας μαζί μου μερικά καλοπλουμισμένα πασχαλινά αυγά, δώρο της κυρίας Μαρίας. Σε ένα απ’ αυτά διαβάζω το λιτό, απλό αλλά και τόσο περιεκτικό μήνυμα: Χριστός Ανέστη…

 

 

Αναδημοσίευση: Καρμάνωρ