Η Μονή του Σωτήρος Χριστού στον Χάνδακα και η βάρβαρη κατεδάφιση. Της Λιάνας Σταρίδα
Στην πλατεία Κορνάρου υπήρχε η Μονή του Σωτήρος Χριστού, που κτίστηκε στο τέλος του 13ου αι. και ανήκε στο τάγμα των Αυγουστινιανών μοναχών, ένα τάγμα που είχε θέσει ως στόχο του την εκπαίδευση και την φιλανθρωπία. Απαντάται στους καταλόγους IV 122, V 126 ως O Άγιος Σαλβαδόρος, VI (Werdmüller) 59 ως S. Salvator και VII (Coronelli) 30 ως San Salvatore Chiesa, e Convento de’ Padri Agostiniani.
Το μοναστήρι λειτούργησε συνεχώς από το τέλος του 13ου αι. μέχρι την οθωμανική κατάκτηση του Χάνδακα. Ο εμπορικός δρόμος, η οδός 1866, μέσω της πύλης Voltone, ένωνε δύο πλατείες με έντονη την παρουσία της θρησκευτικής και πολιτικής εξουσίας: την πλατεία του Αγίου Μάρκου με την πλατεία του Σωτήρος. Οι επίσημες θρησκευτικές λιτανείες και πομπές ξεκινούσαν από τον ναό του Αγίου Τίτου, έφταναν στον ναό του Σωτήρα και κατέληγαν στον Άγιο Μάρκο για την τέλεση της θείας λειτουργίας. Ο σεισμός του 1508 κατέστρεψε το Καθολικό της μονής και στη θέση του ανεγέρθηκε ξανά νέος ναός.
Ο ναός ήταν ξυλόστεγη μονόκλιτη δρομική βασιλική γοτθικού ρυθμού. Είχε σχήμα επιμήκους ορθογώνιου παραλληλόγραμμου 15 μ. πλάτους και 40 μ. μήκους με ορθογώνιο ιερό στην ανατολική στενή πλευρά. Το ιερό, 10 μ μήκους και 7 μ. πλάτους, ήταν καλυμμένο από κλειστό γοτθικό υπερυψωμένο σταυρόλιθο με ισχυρές ημικυλινδρικές νευρώσεις από λαξευτούς πωρόλιθους που εδράζονταν σε φουρούσια. Στον ανατολικό τοίχο του ιερού υπήρχαν τρία στενά οξυκόρυφα παράθυρα με απλά πώρινα πλαίσια. Ο κυρίως ναός εμφάνιζε μοναδική ενότητα εσωτερικού χώρου χωρίς κιονοστοιχίες. Οι περιμετρικοί τοίχοι είχαν πάχος πάνω από 1 μ. και ύψος πάνω από 15 μ., και έφεραν ανά μικρές αποστάσεις, παραστάδες από λαξευτούς ισόδομους πωρόλιθους, δέκα σε κάθε μακριά πλευρά και δύο στη δυτική, που λειτουργούσαν ως αντηρίδες. Μεταξύ των παραστάδων αυτών υπήρχαν ορθογώνια οξυκόρυφα παράθυρα. Στην πρόσοψη του ναού, η μεγάλη πύλη εισόδου ήταν επίσης οξυκόρυφη με ανάγλυφο πώρινο πλαίσιο. Τα χαρακτηριστικά αυτά, που εντάσσουν το μνημείο στη γοτθική ναοδομία, δεν υπήρχαν σε κανένα άλλο ενετικό μνημείο του νησιού του 13ου και 14ου αι. .
Το εσωτερικό του ναού ήταν διακοσμημένο με εξαιρετικά αντικείμενα μεγάλης αξίας. Στο ιερό βρισκόταν ένα μπρούτζινο αναλόγιο με τον αετό με ανοιχτά φτερά που είχε μεταφερθεί από τη Ρόδο, φυγαδεύτηκε στη Βενετία μετά την παράδοση του Χάνδακα και σήμερα σώζεται στην εκκλησία του Αγίου Στεφάνου. Το παλαιό αλτάριο (είδος μικρού παρεκκλησίου σε μια πλευρά του κυρίως ναού που αποτελείται από μία Αγία Τράπεζα και διακοσμείται με αρχιτεκτονικά μέλη).του Αγίου Αυγουστίνου ήταν επίχρυσο και έφερε τα εμβλήματα των Piovene, οι οποίοι είχαν πλουτίσει την εκκλησία με ιερά άμφια. Τα στασίδια ήταν διακοσμημένα με αγάλματα που παραμορφώθηκαν από άγνωστο ζηλωτή Έλληνα.
Η εντυπωσιακή αυτή κατασκευή είχε προκαλέσει το ενδιαφέρον πολλών Ευρωπαίων περιηγητών κατά τους μεσαιωνικούς και νεότερους χρόνους, μερικοί από τους οποίους έδωσαν και λεπτομερείς περιγραφές του μνημείου. Ενδιαφέρουσα είναι η περιγραφή διαφόρων λειτουργικών σκευών του ναού που μας παραδίδει ο Schmid, και ιδιαίτερα για τις ανάγλυφες παραστάσεις της Παναγίας και των Αποστόλων στα θωράκια των εδράνων των ιερέων. Ο Kootwyck επισημαίνει την ισχυρή κατασκευή του ναού. Από τις αρχειακές πηγές γνωρίζουμε ότι, λόγω της σπουδαιότητάς του, τάφηκαν μέσα σε αυτόν αρκετοί δούκες της Κρήτης, μεταξύ των οποίων οι Δανιήλ Βενιέρ και Πελεγκρίνο Μπραγκαντίν το 1597.
Στην εκκλησία του Σωτήρα υπήρχε ιδιαίτερο αλτάριο, αφιερωμένο στην Αγία Ιουστίνη και εκεί, στις 7 Οκτωβρίου, διεξαγόταν τελετή σε ανάμνηση της ναυμαχίας της Ναυπάκτου του 1571. Σύμφωνα με πληροφορίες που αντλούμε από την έκθεση του αρχιεπισκόπου Λούκα Στέλλα, ο οποίος είχε επισκεφθεί τον ναό του Σωτήρα στις 20/5/1625, αρχικά το αλτάριο αυτό ήταν αφιερωμένο στην Ανάσταση του Χριστού. Στη λιτανεία ήταν υποχρεωμένοι να παίρνουν μέρος όλοι οι κληρικοί με επιβολή ποινής σε όσους δεν συμμετείχαν.
Οι μοναχοί είχαν το προνόμιο να ελευθερώσουν έναν κατάδικο, δικαίωμα που είχε παραχωρηθεί στο μοναστήρι του Σωτήρα το 1572. Το 1608, μετά τον περιορισμό της απελευθέρωσης καταδίκων, οι μοναχοί με αίτησή τους ζητούσαν να τους επιτραπεί να διατηρήσουν το δικαίωμα αυτό, τονίζοντας ότι το μοναστήρι δεν διέθετε άλλους πόρους και ζούσε αποκλειστικά από την ελεημοσύνη των πιστών. Επίσης, τόνιζαν την προσφορά του μοναστηριού στην πόλη, αναφέροντας ότι είχε χρησιμοποιηθεί ως σιταποθήκη για 3-4 χρόνια, είχε φιλοξενήσει στρατιώτες για ένα χρόνο περίπου, ενώ τον καιρό της πανούκλας είχε φιλοξενήσει 1000 στρατιώτες της πολιτοφυλακής σε διάστημα δύο μηνών. Κάθε χρόνο φιλοξενούσε τους καινούριους μισθοφόρους ιππείς με τα άλογά τους και εν τέλει περιέγραφαν την κακή κατάσταση στην οποία βρίσκονταν τα οικοδομήματα του μοναστηριού καθώς και τις οικονομικές του δυσχέρειες.
Δύο καθολικές Αδελφότητες είχαν την έδρα τους στο μοναστήρι του Σωτήρα. Η αδελφότητα του Αγίου Καρόλου Borromeo ιδρύθηκε στις αρχές του 17ου αι. Διέθετε παρεκκλήσι και αλτάριο όπου υπήρχαν, σύμφωνα με την έκθεση του Luca Stella, ζωγραφικές παραστάσεις. Μέλη της ήταν άνδρες και γυναίκες, κάτι που σπάνια αναφέρεται για τις άλλες αδελφότητες. Τα σημαντικότερα έγγραφα που διαθέτουμε για την ιστορία της είναι δύο συμβολαιογραφικές πράξεις που αφορούν στην ίδρυση της αδελφότητας και στην παραχώρηση της έδρας. Επίσης, σύμφωνα με τις πράξεις αυτές, τα μέλη της αδελφότητας είχαν τη δυνατότητα να κατασκευάσουν όσους τάφους επιθυμούσαν στην περίστυλη αυλή του μοναστηριού. Μετά την οθωμανική κατάκτηση, η αδελφότητα μεταφέρθηκε στην Κέρκυρα.
Άλλη αδελφότητα με έδρα το μοναστήρι ήταν η αδελφότητα της Ζώνης ή των Ζωσθέντων. Αναφέρεται το 1621 ανάμεσα στις πέντε γνωστές αδελφότητες που καθεμία από αυτές έκανε χωριστή λιτανεία ορισμένη Κυριακή του μήνα.
Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Χάνδακα, σύμφωνα με την αφήγηση του Τζουάνε Παπαδόπουλου:"ο ναός ήταν χτισμένος με γερά υλικά, όλος από πέτρα με κονίαμα κι έτσι οι μπάλες των εχθρικών κανονιών δεν μπορούσαν να τον διαπεράσουν εύκολα. Τα περιστύλιά του όμως έπαθαν μεγάλη ζημιά, το ίδιο και η στέγη της εκκλησίας που ήταν από χτιστά κεραμίδια. Έξω από την κεντρική είσοδο προς τον βορρά βρισκόταν ένα μεγάλο κοιμητήρι τετράγωνο, περιφραγμένο με τοίχους ψηλούς κι απέξω απέναντι στην πύλη ήταν μία κρήνη με το ακέφαλο άγαλμα ενός γίγαντα απ’ όπου έτρεχε σε μία στέρνα νερό κακής ποιότητας που έπιναν τα ζώα. Το νερό μετά περνούσε υπόγεια για χρήση στο νοσοκομείο. Αυτό το νερό συνέχισε να τρέχει μετά την πολιορκία για πολλά χρόνια. Ένας πολίτης που αυτομόλησε στους Τούρκους αποκάλυψε την ύπαρξη του νερού, βρήκε το υπόγειο πέρασμα και το κατέστρεψε. Πριν συμβεί αυτό βρέθηκε στον Χάνδακα ο πατριάρχης Κων/πόλεως που επισκέφτηκε αυτή την κρήνη στη γιορτή των Θεοφανίων ευλογώντας το νερό και το πλήθος που είχε μαζευτεί, σχεδόν όλη η πόλη εκεί, γιατί ήταν μεγάλη ανοιχτωσιά και υπήρχε χώρος να σταθούν".
Μετά την οθωμανική κατάκτηση του 1669, ο ναός μετετράπη σε τέμενος της βασιλομήτορος Βαλιδέ Σουλτάνας (Valide Sultan), χωρίς να γίνει καμία σημαντική αρχιτεκτονική τροποποίηση. Στον νότιο τοίχο του οικοδομήματος προστέθηκε το μιχράμπ που κοσμήθηκε με πινάκια τύπου Κιουτάχειας. Στη βορειανατολική εξωτερική γωνία κατασκευάστηκε μιναρές και εσωτερικά, σε τμήμα του βόρειου τοίχου, προστέθηκε γυναικωνίτης που στηρίχθηκε και αυτός σε πρόσθετη κιονοστοιχία.
Όλη η περιοχή γύρω από το τζαμί της Βαλιδέ ήταν αποκλειστικά χώρος συνάθροισης των Οθωμανών που γιόρταζαν εκεί το Ραμαζάνι τους.
Σύμφωνα με την περιγραφή του Τσελεμπί: "Το τζαμί της Βαλιντέ Σουλτάν είναι λίγο πιο μικρό από το Χουγκιάρ και έχει μήκος 200 πόδια και πλάτος 80. Στα αριστερά του βρίσκεται το κτίριο για το συσσίτιο που προσφέρει τα ελέη του σε όσους έρχονται. Υπάρχει και ένας μεντρεσές (ιεροδιδασκαλείο) όπου διαβάζουν το κοράνι και τις ερμηνείες του. Ο θόλος του ναού είναι φτιαγμένος από κυπαρισσόξυλο και κεραμοσκέπαστος. Το μιχράμπ του είναι φτιαγμένο από κινέζικο μάρμαρο, ο άμβωνας είναι ένα έργο τέχνης, το θεωρείο των μουεζίνηδων είναι στολισμένο με πολύτιμους λίθους και το βήμα με σεντέφι που ο άνθρωπος δεν μπορεί να περιγράψει. Ο μιναρές του είναι παλιά κατασκευή (ενν. το κωδωνοστάσιο) και πάνω του φτιάχτηκε ο ισλαμικός μιναρές.
Σύμφωνα με τον Gerola που επισκέφτηκε τον ναό στις αρχές του 20ου αι.: "Το καθολικό του Σωτήρα ήταν ναός πολυτελής και πριν τον σεισμό του 1508 και μετά που ξαναχτίστηκε... Από τον βωμό του Αγίου Αυγουστίνου δεν υπάρχει πια ούτε ίχνος. Το τζαμί διατηρεί τους παλιούς εξωτερικούς τοίχους που δίνουν στον ναό ορθογώνιο σχήμα με ιερό χωρίς αψίδα στην ανατολική πλευρά. Ο μικρός μιναρές στο ανατολικό μέρος καταλαμβάνει μάλλον την αντίθετη από το παλιό κωδωνοστάσιο γωνιά. Από τη βενετσιάνικη εκκλησία σώζονται οι εξωτερικές αντηρίδες, τα οξυκόρυφα παράθυρα της ανατολικής πλευράς, τα τέσσερα της μεσημβρινής και τα πέντε της βόρειας, καθώς και το υπέρθυρο της πρόσοψης με οξυκόρυφο ανακουφιστικό τόξο. Τα χαμηλά παράθυρα, το δυτικό παράθυρο και οι πόρτες είναι καινούρια. Στεγάζεται με ξύλινη δικλινή στέγη, που τα γυμνά δοκάρια της ζωγραφισμένα με ζωηρά χρώματα, ίσως ανήκουν στην περίοδο της Ενετοκρατίας. Το ιερό είναι στεγασμένο με γοτθικό θόλο με έξι προεξοχές που στηρίζονται σε εξέχουσες παραστάδες. Στο εσωτερικό του μιναρέ είναι εντοιχισμένα κομμάτια ταφόπλακας με χρονολογία 1521 καθώς και άλλα λίθινα οικόσημα της οικογένειας των Cavalli."
Μετά την απελευθέρωση από τους Οθωμανούς και αφού το μνημείο άντεξε στον σεισμό του 1856, κρίθηκε κατάλληλο να στεγάσει σχολείο. Έτσι, ο ναός διαμορφώθηκε σε σχολείο το 1925-26. Ανοίχτηκαν στις πλευρές του μια σειρά παράθυρα για να καλύψουν τις ανάγκες σε φως, προστέθηκαν κορνίζες γύρω από τη στέγη, τοποθετήθηκαν διακοσμητικά θέματα νεοκλασικού ρυθμού στους τοίχους και κατασκευάστηκαν δύο όροφοι από μπετόν, με αποτέλεσμα να διασπαστεί η ενότητα του εσωτερικού χώρου και να αλλάξει η εξωτερική εμφάνιση.
Στην εφημερίδα Πρόοδος του 1929, κάτω από φωτογραφία του Σωτήρος σε λεζάντα γράφει: "Τέμενος τόδε ιερόν της αγίας του Χριστού θρησκείας, μετά την άλωσιν της Πόλεως μετέβαλον οι Τούρκοι εις τέμενος της Μωαμεθανικής θρησκείας. Απελευθερωθείσης θείω ελέει της Κρήτης από του τυραννικού ζυγού, μετετράπη εις τέμενος των Μουσών δαπάνη του Μοναστηριακού Ταμείου Ηρακλείου επί Μητροπολίτου Κρήτης Τίτου Ζωγραφίδου το 1926".
Ο ναός του Σωτήρος λειτούργησε ως εκπαιδευτήριο, το γνωστό Γυμνάσιο Θηλέων, από το 1926 έως το 1962-63.
Τον Μάρτιο του 1969, ξεκίνησε μια εκστρατεία για την κατεδάφιση του μνημείου, μετά από πρωτοσέλιδο άρθρο τοπικής εφημερίδας με τίτλο «Επικίνδυνον ετοιμόρροπον». Ανάμεσα σε άλλα που έγραφε ο αρθρογράφος, τόνιζε τον φόβο που εκφράζεται ζωηρά από τους περιοίκους της πλατείας και ιδιαίτερα της νότιας πλευράς δια το άχρηστον αυτό οίκημα και ζητούσε την κατεδάφισή του. Η κινητοποίηση των υπηρεσιών υπήρξε άμεση, με αποτέλεσμα ένα πλήθος εγγράφων και δημοσιεύσεων στον τοπικό τύπο.
Για την κατεδάφιση του κτιρίου έπρεπε να ξεπεραστούν πολλά εμπόδια, όπως ο αποχαρακτηρισμός του μνημείου από διατηρητέο, η μετατροπή του σχεδίου πόλεως που στο σημείο εκείνο ήταν οικοδομικό τετράγωνο και η μεταβίβασή του σε άλλο φορέα, επειδή, ως ανταλλάξιμο κτήμα, θα έπρεπε να εκτεθεί σε δημοπρασία πώλησης. Στην περίπτωση αυτή, ο δήμος Ηρακλείου θα έπρεπε να το αγοράσει, αν ήθελε να δημιουργήσει πάρκο στη θέση του ναού. Την ίδια εκείνη περίπου εποχή, επισκέφθηκε την πόλη μας ο Σπυρίδων Μαρινάτος, τότε γενικός διευθυντής αρχαιοτήτων. Ο ρόλος του Μαρινάτου ήταν καθοριστικός για την κατεδάφιση του ναού. Όπως ο ίδιος δήλωσε κατηγορηματικά: "το κτίριο τούτο έπαυσε να έχει την ιστορικήν του αξίαν μετά την γενομένην αφαίρεσιν των πλακιδίων Κιουτάχειας δια των οποίων είχαν επενδυθεί τα εσωτερικά του τοιχώματα".
Από ‘κει και μετά ξεκίνησε η μεθοδευμένη, με τη συμμετοχή του διορισμένου από τη δικτατορία δημοτικού συμβουλίου, προσπάθεια για την κατεδάφιση. Με την παρέμβαση του τότε αντιπροέδρου της κυβέρνησης Παττακού, κρίθηκε κατεδαφιστέο. Τον Ιούλιο του 1970, μετά από απόφαση της κυβέρνησης της δικτατορίας και παρά τις διαμαρτυρίες πολλών συμπολιτών μας και της τοπικής Εφορείας Αρχαιοτήτων, ο ναός κατεδαφίστηκε. Ακόμα και σήμερα, η κατεδάφιση αυτή θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα που διαπράχθηκαν σε βάρος της ιστορίας της πόλης.
Υ.Γ. Ενδεικτικές δημοσιεύσεις σχετικά με την κατεδάφιση του μνημείου: Εφημερίδα Εθνική Φωνή 13/1/1969 και 23/2/1970. Εφημερίδα Μεσόγειος 28/11/1969. «Ο ναός του Σωτήρος, ποία η τύχη του;», Μεσόγειος 6,12,14,17/3/1970 και 30/6/1970. Εφημερίδα Πατρίς 5 και 20/2/1970, 1,2,13,15/3/1970. «Είναι φαντάσματα το τζαμί και ο προμαχών», Πατρίς 15/3/1970 επιστολή του νομάρχη Μοάτσου, απάντηση προς τον κύριο Ελευθέριο Πλατάκη. 12/3/1971, 26 και
28/3/1970.Πατρίς 5/6/1969: "Διαμόρφωση πλατείας Κορνάρου με βάση τη μελέτη Λαμπάκη μετά την κατεδάφιση των ακινήτων περί την κρήνη Bembo. Εν όψει της διαμορφώσεως του χώρου πλατείας Κορνάρου (Βαλιδέ Τζαμί) Ηρακλείου και αποδόσεως της ιστορικής του μορφής, ετοποθετήθη μερίμνη του Εφόρου Αρχ/των κ. Στ. Αλεξίου, το καταπεσόν προ ετών άγαλμα της κρήνης Bembo, όπου σήμερον λειτουργεί καφενείο"..
Πατρίς 6/2/1970, σχόλιο: «Επιτέλους θα κατεδαφιστεί. Το βάρβαρο οίκημα του άλλοτε ποτέ Βαλιδέ τζαμί, ζει στο κέντρο της πλατείας Κορνάρου τις τελευταίες του ημέρες. Αφού επί δεκαετηρίδες εστέγασε μαθητάς των γυμνασίων και εγκατελείφθει επιτέλους ως ετοιμόρροπον, η διατήρησις του κατέστη πλέον περιττή δεδομένου ότι με τις μετασκευές και τις αλλοιώσεις που έχει υποστεί δεν διατηρεί κανένα πλέον ίχνος της ιδιότητος του ως άλλοτε ποτέ τζαμίου. Κατόπιν τούτου και πολλών αγώνων που έγιναν από των στηλών αυτών διετάχθη επιτέλους η κατεδάφισις του. Ελπίζομεν ότι οι εργασίαι της κατεδαφίσεως δεν θα αργήσουν ώστε να απελευθερωθεί και να αναπνεύσει η πλατεία Κορνάρου.
Υ.Γ. 1 Οι φωτογραφίες προέρχονται από τον G. Gerola και από το (εξαντλημένο) τεύχος που εκδόθηκε με αφορμή έκθεση ντοκουμέντων για τον Ναό του Σωτήρος επί δημαρχίας Μ. Καρέλλη, με επιμέλεια του Kostis Schizakis. Η απεικόνιση αποτελεί τμήμα του χάρτη του Χάνδακα που σχεδίασε ο Μανέας Κλώντζας τον 17ου αι. Η ζωγραφική απόδοση είναι του μικρού μου γυιού!
Υ.Γ. 2 Σαν τώρα θυμάμαι που προσπαθούσαν να σπάσουν τους "ετοιμόρροπους" τοίχους του μνημείου με κομπρεσέρ!!!
