Σκέψεις για τη διαχείριση των νερών και την αντιμετώπιση της ανομβρίας στην Κρήτη

Αυτό που δεν αμφισβητεί πλέον κανείς, είναι η παρατεταμένη και έντονη ανομβρία των ετών 2015-2018 που έπληξε όλη την Κρήτη και που, σύμφωνα με τα μετεωρολογικά δεδομένα 40 ετών, αποτελεί τη δυσμενέστερη που έχει καταγραφεί. Σε έναν εκ των υστέρων απολογισμό, διαπιστώθηκε ότι η ανομβρία δημιούργησε “φόβο” στους πολίτες για τη συνεπακόλουθή της λειψυδρία, και σε πολλές περιπτώσεις έσπειρε “πανικό” στους διαχειριστές νερού. Ταυτόχρονα,  ανέδειξε αδυναμίες και ενίοτε κακοδιαχείριση του «πόρου» νερού. 

Γενικά συμπεράσματα, από τα ζητήματα που ανέδειξε η ανομβρία/λειψυδρία είναι: 
1. Η Κρήτη άντεξε με τις υφιστάμενες υποδομές της και αντιμετώπισε τη λειψυδρία σε ικανοποιητικό βαθμό.

2. Διαπιστώθηκαν προβλήματα διαχείρισης νερού από τους συλλογικούς φορείς που βρέθηκαν να είναι απροετοίμαστοι για μια τέτοια κατάσταση. Για παράδειγμα, είχαν αδειάσει τα φράγματα (Αποσελέμη, Φανερωμένη) παρά τις αντίθετες απόψεις των επιστημόνων, σε αρκετές περιπτώσεις ο μηχανολογικός εξοπλισμός αποδείχθηκε ανέτοιμος (πχ έλλειψη  εφεδρικών αντλιών, κακή συντήρηση εξοπλισμού, σπατάλη νερού από τα δίκτυα κλπ), δεν υπήρχαν εφεδρείες νερού ούτε επιχειρησιακό σχέδιο αντιμετώπισης τέτοιας κατάστασης κ.α.  

3. Αναδύθηκε, επίσης, το ζήτημα της διακυβέρνησης του νερού, το οποίο περιχαρακώνεται από το πολύπλοκο θεσμικό πλαίσιο διαχείρισης των νερών, το οποίο απαιτεί την ενεργό συμμετοχή όλων των εμπλεκομένων φορέων σε όλα τα επίπεδα: στο Εθνικό επιτελικό επίπεδο (κυβέρνηση, υπουργεία, Βουλή, Επιτροπές), στο Περιφερειακό επίπεδο (Αποκεντρωμένη Διοίκηση, Περιφέρεια, Δήμοι) ενώ παράλληλα,  συμπεριέλαβε και τους χρήστες νερού - Υπηρεσίες Ύδατος (ΔΕΥΑ,ΤΟΕΒ, ΟΑΚ, Ιδιώτες). Στη διακυβέρνηση πρέπει να προσθέσουμε και τα χρηματοδοτικά εργαλεία (ΕΣΠΑ, Εθνικοί Πόροι κλπ) των σχετικών με τους  υδατικούς πόρους υποδομών καθώς αυτοί, έμμεσα, συμμετέχουν στη λήψη απόφασης. 

4. Η πολυπλοκότητα του συστήματος διακυβέρνησης δημιουργεί «ντε φάκτο» ζητήματα άμεσης λήψης απόφασης και ενίοτε παρεκκλίνει από τη «χρηστή διακυβέρνηση» κατά τη διαδικασία εφαρμογής της. Η «Χρηστή Διακυβέρνηση»,  σύμφωνα με το Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για την Ανάπτυξη /UNDP, πρέπει να εμπεριέχει εννέα σημαντικά χαρακτηριστικά: να είναι συμμετοχική, προσανατολισμένη στην επίτευξη συναίνεσης, υπεύθυνη-υπόλογη, διαφανής, αποτελεσματική-αποδοτική, δίκαιη, χωρίς κοινωνικούς αποκλεισμούς, να ακολουθεί τους κανόνες Δικαίου και να έχει στρατηγικό όραμα.
5. Τα αντανακλαστικά σε περιφερειακό επίπεδο ήταν άμεσα και «ελήφθησαν αποφάσεις» έγκαιρα, που αφενός άμβλυναν ή, στις περισσότερες περιπτώσεις,  μηδένισαν την έλλειψη νερού και αφετέρου έλυσαν χρονίζοντα προβλήματα διαχείρισης νερού. Η λήψη απόφασης στηρίχθηκε σε επιστημονικά (υδρολογικά, υδραυλικά) δεδομένα, την αρχή της συναίνεσης και την ορθολογική διαχείριση του νερού. Για παράδειγμα, από τη συνεργασία των Δημάρχων Ρεθύμνης και Αποκόρωνα, του  ΟΑΚ και της Δ/νσης Υδάτων, η περιοχή από το Ρέθυμνο μέχρι και τη Γεωργιούπολη δεν αντιμετώπισε προβλήματα. Ο υδροφορέας της Αγυιάς αναρρυθμίστηκε με συγκεκριμένο σχέδιο προστασίας και έδωσε μεγαλύτερες ποσότητες νερού, έπειτα από τη συνεργασία/συναίνεση της Αντιπεριφέρειας Χανίων, του Δήμου Χανίων, της ΔΕΥΑΧ, του ΟΑΚ, των ΤΟΕΒ της περιοχής και περιβαλλοντικών οργανώσεων. Ο ΤΟΕΒ Ζάκρου αντιμετώπισε τη λειψυδρία με ρυθμίσεις στην αρδευτική δόση. Ο Δήμος Ηρακλείου αντικατέστησε δίκτυα που εμφάνιζαν μεγάλες απώλειες νερού και ενίσχυσε τις αντλήσεις από υπόγεια νερά. Ο ΤΟΕΒ Ιεράπετρας, που είχε και το μεγαλύτερο πρόβλημα, αντιμετώπισε εξίσου ικανοποιητικά το πρόβλημα της λειψυδρίας.

Τα μαθήματα που προέκυψαν για μια μελλοντική αντιμετώπιση ανομβρίας συνοψίζονται στα παρακάτω:

1. Τα φαινόμενα της ανομβρίας και των πλημμυρών θα ενταθούν στο μέλλον και θα εμφανίζονται με μεγαλύτερη συχνότητα, όπως προβλέπεται από τα σενάρια της κλιματικής αλλαγής.
2. Σύγχρονες μελέτες τεκμηριώνουν ότι το υδατικό δυναμικό της Κρήτης επαρκεί να για καλύψει τις ανάγκες της. 

3. Αυτό που απαιτείται είναι ο ορθολογική διαχείριση, η οποία συμπεριλαμβάνει τόσο τη ζήτηση (χρήση νερού) όσο και την προσφορά νερού (υδραυλικά έργα).

4. Η ορθολογική διαχείριση της Ζήτησης θα προσθέσει νερό για νέες χρήσεις, νερό που τώρα σπαταλείται σε βάρος του περιβάλλοντος και της οικονομίας των χρηστών νερού (σπατάλη λόγω αντλήσεων κλπ). Η διαχείριση αυτή βαρύνει, κυρίως, τους Χρήστες νερού, οι οποίοι είναι (σύμφωνα με την καταναλισκόμενη ποσότητα νερού για την Κρήτη που ισοκατανέμεται) οι Δήμοι, ΔΕΥΑ, ΤΟΕΒ, ΟΑΚ και Ιδιώτες, με την Περιφέρεια Κρήτης και τη Διεύθυνση Υδάτων  να έχουν συντονιστικό - επικουρικό ρόλο.

5. Η ορθολογική διαχείριση της προσφοράς νερού απαιτεί σχεδιασμό έργων για την αντιμετώπιση της υφιστάμενης έλλειψης νερού αλλά και της μελλοντικής ανεπάρκειάς του, υπό το πρίσμα της προβλεπόμενης κλιματικής αλλαγή. 

6. Ο σχεδιασμός θα πρέπει να βασισθεί στη συνδυασμένη εκμετάλλευση του υπόγειου (πηγές - γεωτρήσεις) και του επιφανειακού (φράγματα)  υδατικού δυναμικού καθώς, σήμερα, το 93% περίπου της ποσότητας νερού που καταναλώνεται προέρχεται από τα υπόγεια νερά. Κυρίως, όμως, θα πρέπει να συνυπολογίσει την ισόρροπη ανάπτυξη της Κρήτης, να υποστηρίξει τους δυο πυλώνες της οικονομίας (τουρισμό, γεωργία), να ικανοποιήσει τις υφιστάμενες ανάγκες νερού ή την εξοικονόμηση νερού, να εντοπίσει τη βέλτιστη τεχνικοοικονομική λύση, τη δικαιότερη κατανομή μεταξύ των χρηστών νερού και να ιεραρχήσει τις χρήσεις νερού και τα υδραυλικά έργα. 

7. Ο περιφερειακός σχεδιασμός αφορά κύρια στην Περιφέρεια Κρήτης και επιμέρους στις ΔΕΥΑ, ΟΑΚ και ΤΟΕΒ στην περιοχή ευθύνη τους. Βαρύνει, ωστόσο, και τα Υπουργεία που διαθέτουν τα χρηματοδοτικά εργαλεία για την υλοποίηση - κατασκευή νέων έργων. 

Συνοψίζοντας, αν και οι υδατικοί πόροι του νησιού είναι επαρκείς για να καλύψουν τις υφιστάμενες και μελλοντικές ανάγκες, η ανισοκατανομή των πόρων (χρονικά και χωρικά) και  οι αναμενόμενες επιπτώσεις των κλιματικών αλλαγών, επιβάλλουν την εκπόνηση και εφαρμογή Επιχειρησιακών Σχεδίων διαχείρισης των υδάτων με έμφαση στις ακραίες καταστάσεις (ανομβρία-πλημμύρες) τόσο σε περιφερειακό επίπεδο όσο και σε επίπεδο Υπηρεσιών Χρήσεων νερού (ΔΕΥΑ, ΤΟΕΒ, ΟΑΚ). Ζητούμενο, η «Χρηστή Διακυβέρνηση» που θα αμβλύνει τα προβλήματα τα οποία οφείλονται στο πολύπλοκο θεσμικό πλαίσιο λήψης απόφασης για τα ύδατα.

Δρ. Μαρίνος Κριτσωτάκης
(μέλος Δ.Σ. ΓΕΩΤ.Ε.Ε. - Παράρτημα Κρήτης)