Το αρχαιότερο έργο αφηρημένης τέχνης

Ένα όστρακο ηλικίας μισού εκατομμυρίου ετών φέρει πάνω του «ζικ ζακ» χαραγματιές που φαίνεται να έχουν γίνει εκ προθέσεως. Το γεγονός αυτό καθιστά το εν λόγω αντικείμενο το αρχαιότερο έργο συμβολικής «τέχνης» που έχει βρεθεί ποτέ, τουλάχιστον 300.000 χρόνια αρχαιότερο από οτιδήποτε σχετικό είχε ανακαλυφθεί μέχρι σήμερα.

Το όστρακο είχε βρεθεί στην Ιάβα της Ινδονησίας στο τέλος του 19ου αιώνα, αλλά μόλις τώρα μελετήθηκε και έγινε αντιληπτή η σημασία του για την ανάδυση της πολύπλοκης και δημιουργικής ανθρώπινης σκέψης.

Το εντυπωσιακό είναι ότι ο πιθανός δημιουργός του αφηρημένου έργου τέχνης είναι ο «Όρθιος Άνθρωπος» (Homo erectus), ένας πρόγονος του σύγχρονου «έμφρονος» ανθρώπου (Homo sapiens), ο οποίος έως τώρα δεν θεωρείτο ικανός για τόσο συμβολική σκέψη. Μερικοί επιστήμονες θεωρούν μάλιστα ότι το εύρημα θα μπορούσε να οδηγήσει σε γενικότερη αναθεώρηση των σημερινών απόψεων για τις περιορισμένες νοητικές και καλλιτεχνικές ικανότητες των μακρινών προγόνων μας.

Η δημιουργία έργων τέχνης θεωρείται πιο πρόσφατη κατάκτηση του ανθρώπου. Ωραίες σπηλαιογραφίες ηλικίας 40.000 ετών έχουν βρεθεί στην Ευρώπη και στην Ινδονησία, ενώ άλλες πιο απλές έχουν ανακαλυφθεί στην Αφρική και χρονολογούνται προ 100.000 ετών περίπου.

Ποτέ όμως μέχρι σήμερα δεν είχαν αποδοθεί ανάλογα δημιουργήματα στον Ηomo erectus, ένα είδος που εμφανίστηκε στην Αφρική πριν από 1,9 έως 2 δισεκατομμύρια χρόνια, εξαπλώθηκε έως την Ασία και εξαφανίστηκε πριν από περίπου 140.000 έως 150.000 χρόνια και ενώ στο μεταξύ είχαν κάνει την εμφάνισή τους οι Νεάντερταλ. Οι περισσότεροι παλαιοανθρωπολόγοι θεωρούν τους Homo erectus τους άμεσους προγόνους τόσο των σύγχρονων ανθρώπων (Homo sapiens), όσο και των «ξαδερφιών» μας, των Νεάντερταλ.

Το χαραγμένο όστρακο του γλυκού νερού είχε βρεθεί από τον ολλανδό παλαιοντολόγο Ευγένιο Ντιμπουά στην περιοχή Τρινίλ της ανατολικής Ιάβα, εκεί όπου ο ίδιος είχε ανακαλύψει το 1891 το πρώτο απολίθωμα Homo erectus (τον λεγόμενο ″Άνθρωπο της Ιάβα″). Μετέφερε όλα τα ευρήματα στην Ολλανδία, όπου εξετάστηκαν στη διάρκεια του μεσοπολέμου και μετά καταχωνιάστηκαν στα υπόγεια του Μουσείου του Λέιντεν. Ώσπου η βιολόγος Ζοζεφίν Ζόορντενς του ίδιου πανεπιστημίου τα «ξέθαψε» στην εποχή μας, τα μελέτησε ξανά και κατάλαβε την αξία τους.

Οι γεωμετρικές χαραγματιές πάνω στο όστρακο έχουν μήκος ενός εκατοστού και πλάτος λίγων χιλιοστών και έχουν γίνει με κάποιο αιχμηρό αντικείμενο, πιθανώς κάποιο αυτοσχέδιο εργαλείο, όπως το δόντι ενός ζώου ή ψαριού. Η μελέτη με ηλεκτρονικό μικροσκόπιο επιβεβαίωσε ότι η δημιουργία των ζικ ζακ γραμμών ήταν εμπρόθετη και όχι τυχαία.

Ο δημιουργός τους (άνδρας ή γυναίκα) ήταν δεξιόχειρας και φαίνεται να έδωσε σημασία στη λεπτομέρεια του σχεδίου. Οι ερευνητές προσπάθησαν, πάντως, να χαράξουν ένα ανάλογο σχήμα σε σημερινό όστρακο και διαπίστωσαν πόσο δύσκολο είναι.

Οι κόκκοι άμμου που βρέθηκαν μέσα στο όστρακο, χρονολογήθηκαν ότι έχουν ηλικία 430.000 έως 540.000 ετών, οπότε ανάλογη πρέπει να είναι και η ηλικία του οστράκου. Άλλοι πάντως επιστήμονες εξέφρασαν επιφυλάξεις γι’ αυτή τη συσχέτιση, αντιτείνοντας ότι μπορεί η χάραξη του οστράκου να έγινε σε κατοπινό χρόνο από την ηλικία της άμμου.

Κατά πόσο μπορεί να θεωρηθεί πράγματι το αρχαιότερο έργο τέχνης, παραμένει ανοικτό ερώτημα. «Είναι ένας τρόπος αυτοέκφρασης. Τι σήμαινε για τον άνθρωπο που το έκανε, απλώς δεν μπορούμε να ξέρουμε. Μπορεί να επιδίωκε να εντυπωσιάσει το ″κορίτσι″ του ή να περάσει την ώρα του ή να σημαδέψει το όστρακο ότι αποτελεί ιδιοκτησία του», είπε η βιολόγος.

Όμως, ακόμη κι αν δεν πρόκειται για «τέχνη», όπως την εννοούμε σήμερα, το πιο σημαντικό, κατά τους επιστήμονες, είναι ότι πιθανότατα αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της ικανότητας των μακρινών προγόνων μας για αφαιρετική συμβολική σκέψη. Και εδώ πάντως άλλοι επιστήμονες εμφανίζονται σκεπτικιστές, μην αποκλείοντας ότι η χάραξη μπορεί να έγινε με τυχαίο τρόπο, χωρίς να υποδηλώνει πραγματική συμβολική αφαιρετική ικανότητα.

Η σχετική δημοσίευση, με επικεφαλής τη Ζόζεφιν Ζόορντενς, έγινε στο περιοδικό "Nature", σύμφωνα με το Γαλλικό Πρακτορείο, το "Science" και το "New Scientist". Οι ίδιοι οι ερευνητές θεωρούν ότι είναι ζήτημα χρόνου να βρεθούν και άλλα τόσο παλιά έργα «τέχνης».

Πηγή: ΑΜΠΕ