Είναι η ανάλυση αρχαίου DNA το «κλειδί» που θα ξεκλειδώσει τον γρίφο της Αμφίπολης; Οι προϋποθέσεις για ασφαλή συμπεράσματα, το πρωτόκολλο, αλλά και τα πιθανά εμπόδια.
Ο Δημήτρης Καφετζόπουλος, μοριακός βιολόγος, διευθυντής ερευνών στο Ινστιτούτο Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας στο Ηράκλειο Κρήτης –το πρώτο στην Ελλάδα με ειδικό εργαστήριο ανάλυσης αρχαίου DNA από τα μέσα Ιανουαρίου 2015- εξηγεί τις προϋποθέσεις στο TheTOC.gr
Ποια είναι τα πρώτα βήματα;
Ο σκελετός στην κατάψυξη
«Τα βήματα είναι τα εξής: Η άμεση λήψη ιστού, μάλλον δοντιού –γομφίοι, κατά προτίμηση- οι οποίοι θα έπρεπε να έχουν ήδη καταψυχθεί προκειμένου να μην τους αγγίζουν από τη στιγμή της ανακάλυψης και μετά, ανθρώπινα χέρια.
Οι αρχαιολόγοι -δεν αναφέρομαι στην ανασκαφή της Αμφίπολης, μιλώ γενικά- μετρούν τα οστά, τα πλένουν, τα ζυγίζουν. Αυτά κάνουν εξαιρετικά μεγάλη ζημιά στην υπόθεση της ανάλυσης του DNA, υπό την έννοια ότι όποιος εμπλέκεται αφήνει επάνω το δικό του DNA.
Οπότε το πρώτο βήμα είναι η έγκαιρη συλλογή από τους επιστήμονες οι οποίοι θα κάνουν την ανάλυση. Αυτό θα μπορούσε να διευκολύνει έτσι ώστε να φυλαχθούν οι ιστοί και να γίνουν συνεννοήσεις για την ανάλυση».
Τουλάχιστον, δύο ανεξάρτητα εργαστήρια
«Την ανάλυση θα έπρεπε να κάνουν τουλάχιστον δύο ανεξάρτητα εργαστήρια. Είναι μία συνήθης πρακτική, η οποία διασφαλίζει το αποτέλεσμα. Μόνο όταν δύο -ή και τρία, ακόμη και τέσσερα, εξαρτάται από τους διαθέσιμους πόρους (χρήματα), αλλά και από την ποσότητα του σκελετικού υλικού- συμφωνούν στα ευρήματα, μπορούμε να είμαστε σίγουροι».
ελέτη του DNA της ανασκαφικής ομάδας
«Παράλληλα, θα έπρεπε να μελετηθεί το DNA όλης της ανασκαφικής ομάδας. Εδώ υπάρχει μία διαφορά: Υπάρχουν εργαστήρια τα οποία κάνουν αναλύσεις DNA και υπάρχουν και εργαστήρια που κάνουν αναλύσεις αρχαίου DNA. Είναι δύο διαφορετικές μέθοδοι, δύο διαφορετικές προσεγγίσεις. Το πιο πιθανό είναι η ανάλυση να δείξει ότι ο … σκελετός της Αμφίπολης είναι της κ. Περιστέρη ή κάποιου συνεργάτη της . Δεν θα το έλεγαν ποτέ, υποθέτω, αλλά σκεφθείτε τι θα συνέβαινε εάν δεν ήταν προσεκτικοί και δεν είχαν χρησιμοποιήσει γάντια ή δεν είχαν λάβει επιπλέον μέτρα -ξέρουμε ότι, ήταν προσεκτικοί».
Λήψη δειγμάτων
«Ο σκελετός πρέπει να μείνει στον έλεγχο του επιστημονικού υπευθύνου της ανασκαφής, όχι να διαμοιραστεί δεξιά και αριστερά. Μιλάμε για λήψη δείγματος. Ανάλογα με την ποσότητα και την κατάσταση του ιστού, γίνεται μία συνεννόηση για τον τρόπο με τον οποίον θα γίνει η διανομή του σκελετικού υλικού.
Ο μοριακός βιολόγος ο οποίος θα λάβει το δείγμα χρησιμοποιεί ειδικούς μύλους, οι οποίοι κονιορτοποιούν σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες τον ιστό (το οστό), προκειμένου να διασφαλιστεί ότι δεν θα υπάρξει αλλοίωση, θέρμανση κλπ. Η μέθοδος χρησιμοποιείται όταν έχουμε στη διάθεση μας πολύ σκληρούς ιστούς (οστά, σπόρους κλπ), σε ερμητικά κλειστούς σωλήνες οπότε –αποφεύγεται κατά αυτόν τον τρόπο η μόλυνση τους από το περιβάλλον.
Οι πηγές της μόλυνσης είναι ανάλογες της περίπτωσης. Εάν ενδιαφερόμαστε για ανθρώπινο ιστό - σκελετό, ο κύριος κίνδυνος είμαστε εμείς. Εάν ενδιαφερόμαστε για φυτικό ιστό, ο κίνδυνος είναι οποιοδήποτε φυτό υπάρχει δίπλα, η γύρη που μπορεί να κυκλοφορεί κλπ.
Εάν έχει μολυνθεί το δείγμα με κάτι ξένο, στο τέλος της ανάλυσης θα μπορέσω να ξεχωρίσω το ξένο υλικό, αλλά στο ανθρώπινο υλικό αυτό είναι πολύ δύσκολο, πολύ απλά, επειδή είναι δύσκολο να πω εάν είναι το δικό μου DNA ή του νεκρού».
Σε πόσον καιρό τα «εύκολα», φύλο και ηλικία;
«Το φύλο και την ηλικία τα βρίσκουν οι ανθρωπομέτρες και οι ανθρωπολόγοι, από τον σκελετό. Εάν υπάρχει κρανίο ή λεκάνη και βρίσκονται σε καλή κατάσταση, τότε μπορεί κανείς να πει για το φύλο σχεδόν αμέσως
Η ηλικία επίσης είναι κάτι που μπορεί να προσδιοριστεί από την κατάσταση των οστών. Τα οστά εκφυλίζονται όταν γερνάμε, υπάρχουν αλλοιώσεις, οστεοπορώσεις και αυτό φαίνεται. Με μία σχετική απόκλιση και η ηλικία προκύπτει άμεσα».
DNA: Καύση μερική και πλήρης
«Εάν ο τάφος είναι στεγανός, οι πιθανότητες να βρούμε DNA και να έχει διατηρηθεί καλά ο σκελετός είναι μεγάλες.
Επίσης, μία μερική καύση του νεκρού, συνήθως βοηθά το DNA να διατηρηθεί, επειδή βρίσκεται «παγιδευμένο» μέσα στα κόκαλα και δεν υπάρχει οξυγόνο. Εάν έχει γίνει πλήρης καύση, αποτέφρωση, δεν υπάρχει πιθανότητα να βρούμε κάτι. Δηλαδή, σε υπολείμματα από πυρές που βρίσκουμε σε σπηλιές, για παράδειγμα, κόκαλα από ζώα που χρησιμοποιήθηκαν για φαγητό και δεν αποτεφρώθηκαν, αλλά ψήθηκαν, μαγειρεύτηκαν, μας διευκολύνουν να βρούμε υπολείμματα αρχαίου DNA.
Με τον νεκρό της Αμφίπολης δεν ξέρω τι έχει συμβεί, οι ανακοινώσεις μιλούν για απλό ενταφιασμό».
Ο τάφος είχε πλημμυρίσει: Πιθανώς το DNA έχει «ξεπλυθεί»
Τι συμβαίνει στην περίπτωση της Αμφίπολης, όπου το ταφικό μνημείο είναι γεμάτο άμμο από τις πλημμύρες της λίμνης Κερκινίτιδας και του ποταμού Στρυμόνα; ρωτά το TheTOC.gr τον κ. Καφετζόπουλο.
«Αν ήταν στεγανός ο τάφος -που δεν ήταν- υπάρχει μία καλή πιθανότητα να έχει μείνει ο σκελετός όσο το δυνατόν ξηρός. Όμως, επειδή η περιοχή πλημμύριζε αρκετά (όπως φαίνεται από τα φερτά υλικά, τα χώματα και τα λοιπά υλικά της επίχωσης), η πιθανότητα το DNA να έχει ξεπλυθεί, ακόμη και από τις κρυφές περιοχές των δοντιών, είναι μεγάλη.
Οπότε θέλει προσοχή. Μην απαγοητευτούμε εάν το DNA που παίρνουμε είναι μόνο της ερευνητικής ομάδας. Αυτό θα συμβεί, είναι το μόνο σίγουρο».
Πρωτόκολλο οφείλει να καταθέσει και όποιος πάρει δείγμα οστού
«Όπως ο χειρουργός πριν μπει στο χειρουργείο έχει δηλώσει τι ακριβώς θα κάνει -γράφει ένα πρωτόκολλο, θα ανοίξω εδώ, θα βγάλω αυτό κλπ- με αντίστοιχο τρόπο, οφείλω κι εγώ, εφόσον ακολουθώ τις σύγχρονες πρακτικές, να έχω ένα πρωτόκολλο χειρισμού του δείγματος. Αφού καταθέσω το πρωτόκολλο και έχω τον ιστό, φτιάχνω μία «βιβλιοθήκη», από το δείγμα -το υλικό, τη σκόνη που έχω λάβει- την οποία βάζω σε ένα μηχάνημα για να διαβάσω τα θραύσματα (για θραύσματα πρόκειται). Τελικά, στην καλύτερη περίπτωση μπορούμε να διαβάσουμε κομματάκια από 25 βάσεις».
Μόλις 25 βάσεις από το DNA
Από 25 βάσεις, σημαίνει…; «Το ανθρώπινο DNA σε μήκος είναι μεγάλα κομμάτια τα οποία έχουν μερικές εκατοντάδες εκατομμύρια βάσεις. Τα γράμματα του DNA είναι οι προτάσεις στις οποίες είναι γραμμένος ο γενετικός μας κώδικας. Εμείς διαβάζουμε συνήθως, μικρές περιοχές. Ένα αρχαίο DNA έχει πέσει από τις μερικές εκατοντάδες εκατομμύρια βάσεις στα μόλις 25 «γράμματα». Άρα, πρέπει να διαβάσουμε λεξούλα λεξούλα αυτό το ‘βιβλίο’».
Πότε θα ξέρουμε
«Μία ανάλυση δείγματος θέλει περίπου 10 – 15 ημέρες. Από και πέρα, αρχίζει η μελέτη του».
Ένα δείγμα φτάνει;
«Εάν υπάρχει διαθέσιμος ιστός, καλό είναι να ληφθεί δείγμα και από άλλη περιοχή του σκελετικού υλικού. Δηλαδή, να ληφθεί δείγμα από έναν γομφίο και από την κοτύλη, που είναι επίσης ένα αρκετά προφυλαγμένο σημείο.
Από κει και πέρα, κανείς αναλύει όποιο είναι καλύτερο».
Διασφάλιση αποτελέσματος
Θα είμαστε σίγουροι για το αποτέλεσμα; «Δύο, ίσως τρία ανεξάρτητα εργαστήρια και δείγμα από δύο διαφορετικούς ιστούς. Αυτές είναι οι δύο προϋποθέσεις που διασφαλίζουν την ποιότητα του αποτελέσματος σε πολύ μεγάλο ποσοστό, εάν όχι σε ποσοστό 100%.».
Ιανουάριος 2015: Το πρώτο εργαστήριο ανάλυσης αρχαίου DNA στην Ελλάδα
Το εργαστήριο θα είναι έτοιμο στα μέσα Ιανουαρίου 2015. Σε ποιό στάδιο βρίσκεστε; ρωτά το TheTOC.gr τον κ. Καφετζόπουλο. «Στη φάση της ανακατασκευής. Πρόκειται για χρηματοδότηση, πρόγραμμα της Περιφέρειας Κρήτης, για ένα υψηλών προδιαγραφών εξειδικευμένο εργαστήριο, ειδικά για αρχαιολογικά δείγματα -το μοναδικό που θα έχουμε στην Ελλάδα.
Ήταν μία αρκετά μεγάλη διαδικασία και η σύμβαση υπογράφτηκε το περασμένο καλοκαίρι. Το Εργαστήριο μας εμπλέκεται σε ανάλυση γονιδιωμάτων εδώ και τριάντα χρόνια. Παρ’ όλα αυτά, οι προδιαγραφές για ανάλυση αρχαίων δειγμάτων είναι πολύ υψηλές, πολύ υψηλότερες ακόμη και από την ανάλυση των κλινικών δειγμάτων. Μπορούμε να καταλήξουμε σε μία σειρά πληροφοριών, από γενετικές προδιαθέσεις, έως και να κάνουμε ανάλυση όλου του γονιδιώματος».
Γιατί αργήσαμε τόσο;
Δεν είναι παράξενο στην Ελλάδα με τόσες ανασκαφές σε εξέλιξη, να μην έχουμε εργαστήριο ανάλυσης αρχαίου DNA; Ο κ. Καφετζόπουλος απαντά: «Αφενός μεν οι δυνατότητες για τέτοιους είδους αναλύσεις, δυναμικές παρεμβάσεις σε αυτό το υλικό είναι δυνατές μόλις τα τελευταία 4 - 5 χρόνια. Οι μέθοδοι για απομόνωση και «ανάγνωση» αρχαίου DNA είναι αποτέλεσμα της έρευνας των τελευταίων ετών. Αφετέρου, η δημιουργία ενός τέτοιου εργαστηρίου είναι μία διαδικασία πολύ απαιτητική, ακριβή και πολύ δύσκολη»
Δεν «προλαβαίνουμε» την Αμφίπολη
«Το Εργαστήριο θα είναι έτοιμο περίπου στα μέσα Ιανουαρίου 2015. Παρότι πολλοί μου είπαν ότι, εάν ήταν έτοιμο θα είχαμε τη δυνατότητα να ασχοληθούμε με την Αμφίπολη, δεν κυνηγώ τέτοιου είδους …λαχτάρες. Υπό την έννοια, ότι η επιλογή είναι υπόθεση του επιστημονικού υπευθύνου της ανασκαφής. Η κ. Περιστέρη είναι υπεύθυνη να διαχειριστεί τα ευρήματα της με τον τρόπου που θεωρεί καλύτερο. Εμείς παρακολουθούμε με ενδιαφέρον και είμαστε στη διάθεσή της αν χρειαστεί τις γνώσεις, την εμπειρία μας ή τις υποδομές μας ».
Έτοιμο ένα σύγχρονο πρωτόκολλο
Αν και το νέο εργαστήριο δεν θα προλάβει την Αμφίπολη, ποια τα είναι τα «βήματα» σε ανάλογες περιπτώσεις; Ο κ. Καφετζόπουλος απαντά: «Όταν γίνεται ανασκαφή ο υπεύθυνος αρχαιολόγος πρέπει να έχει έτοιμο ένα σύγχρονο πρωτόκολλο επέμβασης, διαχείρισης των ευρημάτων. Και ένα σύγχρονο πρωτόκολλο πρέπει να περιλαμβάνει και το DNA».
Δεν χρειάζεται βιασύνη
«Σε κάθε περίπτωση, δεν χρειάζεται βιασύνη. Ένας συνετός αρχαιολόγος δεν βιάζεται ποτέ. Στην αρχαιολογία ισχύει ακριβώς το αντίθετο από ό,τι στην ιατρική: Μην κάνεις σήμερα κάτι που μπορείς να κάνει αύριο καλύτερα. Υπό την έννοια ότι, το εύρημα δεν είναι του αρχαιολόγου ανήκει στην ανθρωπότητα. Και στις επόμενες γενιές. Περίμενε αυτός ο … έρημος ο νεκρός -ο σκελετός- 2.500 χρόνια κάτω από τη γη, δεν υπάρχει κανένας λόγος για έναν και για δύο μήνες, εμείς να καταστρέψουμε αυτό που «θέλει» να μας ‘πει’».
Πηγή: thetoc.gr
