Μενδώνη: Πώς θα προστατεύσουμε την πολιτιστική μας κληρονομιά από την κλιματική αλλαγή

Το πλέον «καυτό» ζήτημα αυτή την εποχή της παγκόσμιας κοινότητας –περισσότερο και από τις εκάστοτε οικονομικές κρίσεις- είναι αυτό της κλιματικής αλλαγής. Η Λίνα Μενδώνη με μια ομιλία που συζητήθηκε έντονα, μίλησε στο pre-summit του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη για το πώς θα αντιμετωπίσει το ζήτημα η Ελλάς σε σχέση με την προστασία του πολιτισμού.

Με την αιγίδα του γ.γ. Ηνωμένων Εθνών Αντόνιο Γκουτέρες πραγματοποιήθηκε στη Νέα Υόρκη η Σύμπραξη των Φορέων της Πολιτιστικής Κληρονομιάς για την Αντιμετώπιση των Επιπτώσεων της Κλιματικής Αλλαγής, που αποτελεί μια πρωτοβουλία της ελληνικής κυβέρνησης, σε ένα ζήτημα αιχμής. Υποστηρίζεται από την UNESCO, το ICOMOS, αλλά και τον Παγκόσμιο Μετεωρολογικό Οργανισμό, δηλαδή, τρεις κατεξοχήν αρμοδίους φορείς σε διεθνές επίπεδο, για τα θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς και κλιματικής αλλαγής. Η Λίνα Μενδώνη παρουσίασε αναλυτικά τις προκλήσεις, την πραγματικότητα, τους στόχους και τις δράσεις για την αντιμετώπιση του ζητήματος, δημιουργώντας ένα κύμα θετικών αντιδράσεων από τους συμμετέχοντες.

Η ομιλία της Μενδώνη
Τα ζητήματα που παρουσιάστηκαν στο Pre-Summit Event είχαν τρεις παραμέτρους: Η πρώτη έχει σχέση με την κλιματική αλλαγή και τις επιπτώσεις της στο πολιτιστικό και φυσικό περιβάλλον. Η δεύτερη αναφέρεται στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και του φυσικού περιβάλλοντος. Και η τρίτη στη δημιουργία συνεργειών ανάμεσα στα κράτη-μέλη του ΟΗΕ για να υιοθετηθούν πρακτικές υποστήριξης της πολιτιστικής κληρονομιάς έναντι της κλιματικής αλλαγής. Τα βασικά σημεία της ομιλίας της υπουργού Πολιτισμού και Αθλητισμού κ. Λίνας Μενδώνη, απαντούν στα ακόλουθα βασικά ερωτήματα:
Ποια είναι η πρόκληση; Στα επόμενα χρόνια, τα ακραία κλιματικά φαινόμενα που σχετίζονται με τις θερμοκρασιακές μεταβολές, τις βροχοπτώσεις, τις συνθήκες του εδάφους, τα υπόγεια ύδατα και τη στάθμη της θάλασσας, θα επηρεάσουν σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό την πολιτιστική μας κληρονομιά. Παρόλο που απαιτούνται ακόμη περισσότερα επιστημονικά δεδομένα για την ακριβή εκτίμηση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, είναι βέβαιο ότι η πολιτιστική κληρονομιά θα επηρεαστεί από τα φαινόμενα που σχετίζονται άμεσα με αυτή. Οι πυρκαγιές, η διάβρωση, η αποσάρθρωση των εδαφών που οδηγεί σε κατολισθήσεις, τα πλημμυρικά φαινόμενα και εν γένει τα αποτελέσματα των ακραίων καιρικών φαινομένων, είναι ορισμένα από τα προβλήματα που θα κληθούμε να αντιμετωπίσουμε στο πλαίσιο της προστασίας των μνημείων, των αρχαιολογικών χώρων και των ιστορικών τόπων. Παράκτιες περιοχές, όπως και οι ορεινές και αρκτικές περιοχές, προβλέπεται ότι θα υποστούν ακραίες πιέσεις. Η κλιματική αλλαγή υπονομεύει την ακεραιότητα κινητών και ακίνητων μνημείων. Παράλληλα απειλεί την άυλη κληρονομιά των κοινοτήτων, καθώς επηρεάζει καίρια την κοινωνική και οικονομική τους δραστηριότητα και εν γένει τη ζωή τους. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των μετακινούμενων κτηνοτρόφων της Ευρώπης, οι οποίοι αναγκάζονται πλέον μετά από αιώνες, να μετακινηθούν από τις ορεινές περιοχές και να αλλάξουν τρόπο ζωής, καθώς τα βοσκοτόπια έχουν μειωθεί δραματικά, λόγω της κλιματικής αλλαγής. Η απειλή της κλιματικής αλλαγής οδηγεί σε αυτό, που στη θεωρία της επιστήμης αποκαλείται “αλλαγή παραδείγματος” και μπορεί να αλλάξει εντελώς την πορεία της ανθρωπότητας, αλλά και την αντίληψη που εμείς οι ίδιοι έχουμε διαμορφώσει για τον τρόπο ζωής μας. Το γεγονός αυτό επηρεάζει άμεσα τον τρόπο που κατανοούμε και βιώνουμε τον πολιτισμό και την πολιτιστική κληρονομιά.
Γιατί η έμφαση στην τοπική δράση; Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στα μνημεία αποτελούν μια παγκόσμια πρόκληση. Η διάγνωση και η επίλυσή τους ωστόσο, εφαρμόζεται πιο αποτελεσματικά σε τοπικό επίπεδο. Από το επίπεδο αυτό συχνά πηγάζουν και οι πολιτικές που διαμορφώνονται από τη βάση προς τα πάνω και εμπλέκουν όλα τα μέρη- όχι μόνον τις κρατικές υπηρεσίες, αλλά και τις επιχειρήσεις, καθώς και το σύνολο των φορέων της κοινωνίας των πολιτών- σε συμπράξεις και συμμαχίες. Η έμφαση στο τοπικό οφείλεται στην ανάγκη να ληφθούν υπόψη, αφενός οι τοπικές κοινωνίες που ζουν ανάμεσα και από την πολιτιστική κληρονομιά, αφετέρου δε, οι ανάγκες των ίδιων των μνημείων, οι περιφερειακοί και τοπικοί τύποι, τα χαρακτηριστικά και οι ιδιαιτερότητές τους, τα υλικά και οι τρόποι δομής, καθώς και το ευρύτερο περιβάλλον, στο οποίο εντάσσονται και με το οποίο αποτελούν ένα αναπόσπαστο σύνολο. Για παράδειγμα, οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στη Δήλο κυρίως με την άνοδο του επιπέδου της θάλασσας και τα πλημμυρικά φαινόμενα που επιφέρει, διαφέρουν από την περίπτωση της Ολυμπίας, όπου καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε τον κίνδυνο της πυρκαγιάς, που επιτείνεται από την κλιματική αλλαγή.
Πώς ορίζουμε όμως το πολιτιστικό περιβάλλον και την πολιτιστική κληρονομιά; Ιστορία, Πολιτισμός και Φυσικό Περιβάλλον αποτελούν έννοιες αλληλένδετες. Συγκροτούν δε, την ευρύτερη έννοια του Περιβάλλοντος, που εμπεριέχει, τόσο το φυσικό, όσο και το ανθρωπογενές περιβάλλον. Η πολιτιστική κληρονομιά είναι το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον του. Περιλαμβάνει τα ακίνητα μνημεία, τους αρχαιολογικούς χώρους και ιστορικούς τόπους, συμπεριλαμβανομένων και των ιστορικών πόλεων, τα κινητά μνημεία και τα αντικείμενα των μουσειακών συλλογών, τα πολιτιστικά τοπία (έννοια που εισήγαγε η εφαρμογή της Σύμβασης για την Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς), αλλά και την άυλη κληρονομιά. Η ολιστική αυτή θεώρηση ακολουθείται τόσο από το Σύνταγμα της Ελλάδας όσο και τον Ν. 3028/2002 “Για την Προστασία των Αρχαιοτήτων και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς”. Η ίδια αντίληψη διέπει το κείμενο των Επιχειρησιακών Οδηγιών για την εφαρμογή της Σύμβασης για την Παγκόσμια Κληρονομιά, καθώς και αυτό των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης, που υιοθέτησε η 70η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, τον Σεπτέμβριο του 2015. Οι αναφορές στην πολιτιστική κληρονομιά είναι στο εν λόγω κείμενο ελάχιστες. Περιορίζονται κυρίως στον Στόχο 11 σχετικά με τις βιώσιμες πόλεις και κοινότητες. Ωστόσο, ο ρόλος που διαδραματίζει ο πολιτισμός στην εμπέδωση μιας ανθρωποκεντρικής προσέγγισης, αλλά και στην επίτευξη μιας συμπεριληπτικής κοινωνίας, αμφότερα αιτούμενα και προϋποθέσεις της βιώσιμης ανάπτυξης, διατρέχει οριζόντια το σύνολο των Στόχων. Εξάλλου, είναι πλέον ευρύτατα αποδεκτό το γεγονός, ότι ο πολιτισμός συνδέεται άρρηκτα με τις έννοιες της ταυτότητας και της κοινότητας, καθώς και την αίσθηση του “ανήκειν”, συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στην προώθηση πιο συμμετοχικών, ανθεκτικών και για το λόγο αυτό βιώσιμων λύσεων.
Ποιοι είναι οι τρόποι προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής; Οι λέξεις-κλειδιά είναι η πρόληψη και η παρακολούθηση (monitoring). Και αυτό διότι, με εξαίρεση τις μεγάλες φυσικές καταστροφές, οι αλλαγές είναι συχνά αδιόρατες, σταδιακές και μπορεί να μην εντοπιστούν στα αρχικά στάδια. Προτεραιότητα είναι σε κάθε περίπτωση, ο εντοπισμός και η καταγραφή των στοιχείων της πολιτιστικής κληρονομιάς. Στη χώρα μας, το Υπουργείο Πολιτισμού υλοποιεί μέσω της Διεύθυνσης Διαχείρισης Εθνικού Αρχείου Μνημείων, δύο μακροπρόθεσμα έργα προς αυτό τον σκοπό, για την ψηφιακή τεκμηρίωση των ακίνητων και κινητών μνημείων της επικράτειας, ενώ σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα, καταρτίζεται Ευρετήριο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας. Με τον τρόπο αυτό, τα ενημερωμένα ευρετήρια, οι χάρτες επικινδυνότητας, καθώς και τα εργαλεία αξιολόγησης της τρωτότητας διαφόρων τύπων μνημείων μάς επιτρέπουν να προσδιορίσουμε τα προβλήματα που ανακύπτουν και να δρομολογήσουμε τους τρόπους επίλυσής τους. Όπως όλοι γνωρίζουμε, πρόκειται για βασικά εργαλεία και μεθόδους προστασίας που προβλέπονται σε όλες τις Χάρτες και τις Συμβάσεις τα τελευταία 80 χρόνια, με αφετηρία τη Χάρτα της Βενετίας και στη συνέχεια με τις Συμβάσεις της UNESCO για την Προστασία της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς (1972), αλλά και της Άυλης Κληρονομιάς (2003), καθώς και στο πλαίσιο σειράς Συμβάσεων του Συμβουλίου της Ευρώπης (Αρχιτεκτονική Κληρονομιά- Άμστερνταμ 1975, Αρχαιολογική Κληρονομιά- Βαλέτα 1992, Τοπίο-Φλωρεντία 2000). Αποτελούν ίσως το δυσκολότερο μέρος της εργασίας, καθώς απαιτούν πόρους, ανθρώπινους και χρηματικούς, αλλά και χρόνο. Σε κάθε περίπτωση, η ποιότητα της τεκμηρίωσης είναι αυτή που θα καθορίσει στη συνέχεια και την επιλογή της κατάλληλης τεχνικής λύσης και σε τελική ανάλυση την ποιότητα της επέμβασης. Η παρακολούθηση της κατάστασης των μνημείων μπορεί να λάβει διάφορες μορφές. Είναι προφανές ότι τα σύνθετα και υπερευαίσθητα ενόργανα συστήματα παρακολούθησης δεν είναι για όλα τα μνημεία για τη διαπίστωση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Πριν από την εγκατάσταση οποιουδήποτε δαπανηρού εξοπλισμού, πρέπει να προηγηθεί λεπτομερής χαρτογράφηση και αξιολόγηση. Απαραίτητη φυσικά είναι και η γνώση και η αξιολόγηση των κινδύνων που απειλούν την πολιτιστική κληρονομιά, προκειμένου να προσδιοριστούν οι πιο κρίσιμες παράμετροι και αλλαγές. Γι’ αυτό απαιτείται η διεπιστημονική συνεργασία των αρχαιολόγων, συντηρητών, αρχιτεκτόνων-μηχανικών και άλλων επαγγελματιών της πολιτιστικής κληρονομιάς, με εξειδικευμένους επιστήμονες από τους τομείς των φυσικών επιστημών, της χωροταξίας, αλλά και των κοινωνικών και οικονομικών επιστημών.

Το σύνολο των παραπάνω μεθόδων και εργαλείων εφαρμόζεται στο πλαίσιο της σύνταξης Διαχειριστικών Σχεδίων, τα οποία ενσωματώνουν προβλέψεις για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Στο Υπουργείο Πολιτισμού ήδη μεριμνούμε για την προώθηση των Σχεδίων Διαχείρισης, ξεκινώντας από τους σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους της επικράτειας. Τα σχέδια διαχείρισης είχαν συμπεριληφθεί στον προγραμματισμό του Υπουργείου το 2013. Τα ολοκληρωμένα Σχέδια Διαχείρισης της πολιτιστικής κληρονομιάς, τα οποία σε ορισμένες περιπτώσεις αφορούν τόσο την υλική, όσο και την άυλη πολιτιστική κληρονομιά μιας περιοχής στην οποία ζει μια κοινότητα, πρέπει να περιλαμβάνουν κεφάλαια για την πρόληψη, την παρακολούθηση και την προσαρμογή στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, καθώς και την αποκατάσταση των ζημιών από τις φυσικές καταστροφές, σε περίπτωση που το χειρότερο σενάριο γίνει πραγματικότητα.

Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο, η ανάγκη της αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής επιφέρει μια μετατόπιση στη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς σε θέματα πρόληψης, η οποία είναι και η καλύτερη θωράκιση. Θωράκιση τόσο των μνημείων, όσο και των επισκεπτών τους, αλλά και των εργαζομένων σε αυτά, μέσα από κατάλληλες υποδομές προστασίας, όπως π.χ. σκίαστρα στους αρχαιολογικούς χώρους.

Μπορεί η κλιματική αλλαγή να αποτελέσει μια ευκαιρία για επαναξιολόγηση;
Η σύγχρονη τεχνολογία μάς προσφέρει μια ποικιλία από εργαλεία για τη διάγνωση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής και την παρακολούθηση, συντήρηση και αποκατάσταση της επιφάνειας των μνημείων. Ωστόσο, η συμβολή των κοινοτήτων στη βιώσιμη διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς, παραμένει καθοριστική και προσφέρει ένα έγκυρο εναλλακτικό μοντέλο, λόγω της "ικανότητάς τους να ανθίστανται, να απορροφούν και να ανακάμπτουν από τις επιπτώσεις ενός κινδύνου", όπως επισημαίνει και η πρόσφατη έκθεση ICOMOS (A Future for Our Past, 2019). Με αυτόν τον τρόπο, η κλιματική αλλαγή, εκτός από μεγάλη απειλή, μπορεί επίσης να αποτελέσει την ευκαιρία να διερευνηθούν τρόποι διαχείρισης που μέχρι τώρα έχουμε παραβλέψει ή υποτιμήσει.

Τον 21ο αιώνα, οι δημόσιες πολιτικές για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής είναι πλέον συμμετοχικές, καθώς και οι μέτοχοι (stakeholders) είναι πολλαπλοί. Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην πολιτιστική κληρονομιά είναι λιγότερο ένα τεχνικό ζήτημα. Πρόκειται κυρίως για μια κοινωνική και οικονομική πρόκληση, όπου η διακυβέρνηση (governance) αποτελεί εξίσου σημαντικό παράγοντα επιτυχίας στην επίτευξη των στόχων της βιώσιμης ανάπτυξης. Εξάλλου, η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι σε τελική ανάλυση ζήτημα δημοκρατίας, καθώς αγγίζει τον πυρήνα του αιτήματος της ισότιμης πρόσβασης σε αυτή.

Τι προτείνει η Ελλάδα για την αντιμετώπιση των αλλαγών
Τη συγκρότηση στο Υπουργείο Πολιτισμού μιας Διεπιστημονικής Επιτροπής για τη μελέτη του φαινομένου και τη διατύπωση προτάσεων και ενεργειών, που θα συγκροτήσουν το Εθνικό Σχέδιο Δράσης. Μελετούμε το φαινόμενο και προχωρούμε σε συγκεκριμένες ενέργειες και πρωτοβουλίες, τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο, ώστε να αποσοβήσουμε ακριβώς τους κινδύνους και να μετριάσουμε επιπτώσεις.
Τη δημιουργία ομάδας εργασίας υψηλού επιπέδου αποτελούμενης από ειδικούς επιστήμονες, εκπροσώπους των εξειδικευμένων Διεθνών Οργανισμών και Φορέων της Κοινωνίας των Πολιτών (όπως UNFCCC, UNESCO, IPCC, ICOMOS, EUROPA NOSTRA), που θα αναλάβει να εξετάσει περαιτέρω τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην πολιτιστική κληρονομιά και να προτείνει μέτρα προσαρμογής, τα οποία θα ενσωματωθούν στις εθνικές πολιτικές των κ-μ ΟΗΕ και που θα συνεδριάζει ετησίως και σε διαφορετική χώρα κάθε φορά.
Προκειμένου να ενισχυθεί η απόκτηση ικανοτήτων και τεχνογνωσίας από τα στελέχη, που διαχειρίζονται την πολιτιστική κληρονομιά στα κ-μ ΟΗΕ, την διοργάνωση «θερινού σχολείου» σε ετήσια βάση και σε άλλη χώρα κάθε φορά.