Φορτέτζα: Το σημαντικότερο μνημείο στην πόλη του Ρεθύμνου

Το 1538 ο Χαΐρ αντ Ντιν, ναύαρχος του Οθωμανικού στόλου και κουρσάρος των ακτών της Αλγερίας (Μπαρμπαριάς), γνωστός σε πολλούς και σαν Μπαρμπαρόσα (Κοκκινογένης), επιτέθηκε στο νησί για να το καταλάβει. Οι Ενετοί φοβήθηκαν και αποφάσισαν να οχυρώσουν την κατάκτησή τους. Έκτισαν γύρω από την πόλη ένα τείχος μήκους 1.307 μ. που σήμερα είναι σχεδόν κατεστραμμένο, αφήνοντας όμως την πλευρά προς τη θάλασσα εκτεθειμένη. Σε μια επόμενη προσπάθεια ο Τούρκος πειρατής Ολουτζ Αλή το 1562 κατέκτησε εύκολα την πόλη. Οι Ενετοί τον εκδίωξαν και διαπίστωσαν το σφάλμα τους.

Θέση και σχεδιασμός

Επέλεξαν σαν καταλληλότερη θέση και με μεγαλύτερη θέα σε στεριά και θάλασσα τον λόφο του «Παλαιοκάστρου» και έκτισαν εκεί το φρούριο Φορτέτζα, που διασώζεται μέχρι και σήμερα και χαρακτηρίζει την πόλη του Ρεθύμνου. Φρόντισαν να σχεδιαστεί έτσι ώστε να προσφέρει κατάλληλες συνθήκες διαβίωσης του πληθυσμού. Έτσι περιλαμβάνει μέσα από τα τείχη του, στρατώνες, εκκλησία, νοσοκομείο, αποθήκες και υδραγωγείο.

Στο λόφο του Παλαιοκάστρου υπήρχε η ακρόπολη της αρχαίας πόλης της Ρίθυμνας και το ιερό της Ροκκαίας Αρτέμιδος, όπως μαρτυρείται από λαξεύματα που εντοπίστηκαν σε διάφορα σημεία του λόφου. Ο προσδιορισμός Ροκκαία πιθανώς προέρχεται από το λατινικό "Rocca", που σημαίνει κάστρο ή φρούριο σε απόκρημνο ύψωμα. Στα χρόνια εκείνα το Ρέθυμνο ήταν κωμόπολη ανεξάρτητη με δικό της νόμισμα, αλλά όχι ιδιαίτερα ισχυρή.

Κατασκευή

Χαρακτηριστικό της κατασκευής είναι ότι οι προμαχώνες ενώνονται μεταξύ τους με τμήματα ευθυγράμμων τειχών, με μεγάλο πλάτος και με κλίση εξωτερικά, για να εξοστρακίζονται τα βλήματα των εχθρών.

Θεμελιωτής του Φρουρίου είναι ο Ρέκτορας Αλβίζε Λάντο. Η θεμελίωσή του έγινε στις 13 Σεπτεμβρίου του 1573 και οι εργασίες στον περίβολο αλλά και στα δημόσια κτίρια που υπήρχαν μέσα σ' αυτόν ολοκληρώθηκαν το 1580. Η κατασκευή του έγινε σύμφωνα με τα σχέδια του αρχιτέκτονα Σφόρτσα Παλαβιτσίνι, που κατά τη διάρκεια της υλοποίησης της κατασκευής έκανε και κάποιες αλλαγές προς το καλύτερο. Στην κατασκευή δούλεψαν υποχρεωτικά 107.142 Κρητικοί, ενώ χρησιμοποιήθηκαν και 40.205 επιταγμένα ζώα. Υπεύθυνος για την υλοποίηση των σχεδίων του Παλαβτισίνι ήταν ο πρωτομάστορας Γ. Σκορδύλης.

Χωροθέτηση
Η κάτοψη του Φρουρίου ήταν πολυγωνική με προμαχώνες, ενώ η εξωτερική πλευρά του τείχους οικοδομήθηκε με ορθογωνικές πέτρες και ασβεστοκονίαμα.

Η έκταση πάνω στην οποία κτίστηκε το κάστρο ήταν περιορισμένη. Το Φρούριο είχε αρκετά ευάλωτα σημεία, όπως για παράδειγμα το γεγονός ότι ήταν χτισμένο πάνω σε βράχο, η απουσία τάφρου και η ύπαρξη μόνο 4 προμαχώνων. Ωστόσο, υπήρχε μεγάλη οργάνωση στους εσωτερικούς του χώρους, ενώ στα βόρεια υπήρχε η αποθήκη πυρομαχικών.

Εξάλλου, επειδή στο φρούριο εμέλλετο να μεταφερθεί η πόλη, στο κέντρο υπήρχε μια πλατεία με τον καθεδρικό ναό του Αγίου Νικολάου, που θεμελιώθηκε το 1583, και την κατοικία του στρατιωτικού διοικητή. Ο καθεδρικός κατά την Τουρκοκρατία έγινε τέμενος, αφιερωμένο στο Σουλτάνο Ιμπραήμ[1], με μιναρέ, ο οποίος δε διασώζεται, ενώ δίπλα του βρίσκεται ένα μικρό ξωκλήσι, που εγκαινιάστηκε στις 21 Μαρτίου 1899 από το διοικητή των Ρωσικών δυνάμεων κατοχής του Ρεθύμνου.

Κεντρική πύλη
Η κεντρική πύλη βρίσκεται ανατολικά του φρουρίου ανάμεσα στους προμαχώνες του Αγίου Παύλου και του Αγίου Νικολάου. Ανατολικά της υπήρχε η εκκλησία της Παναγίας της Παλαιοκαστρινής.

Η πύλη αποτελείται από μια μεγάλη στοά μήκους 27 μέτρων και πλάτους 3,8 μέτρων, ενώ στη βόρεια πλευρά της στοάς υπάρχουν τρία φυλάκια. Πάνω από το κλειδί του τόξου σχηματίζεται εσοχή, μέσα στην οποία υπήρχε το το λιοντάρι του Αγίου Μάρκου, έμβλημα της Βενετίας.

Πολιτιστικές εκδηλώσεις
Σήμερα σώζεται ακέραιος ο οχυρός περίβολος της Φορτέτζας και συνεχίζεται η αναστήλωση σε κάποια κτίρια μέσα σ' αυτή. Φιλοξενεί εκδηλώσεις, εκθέσεις και καλλιτεχνικές παραστάσεις στο μικρό Δημοτικό Θέατρο "Ερωφίλη" στον προμαχώνα του Προφήτη Ηλία.