Μια από τις ιστορικότερες μονές της Κρήτης, η Μονή Φανερωμένης ή Παναγία των Γουρνιών είναι χτισμένη σε μια χαράδρα, σε υψόμετρο 450μ. πάνω από τη μινωική πόλη Γουρνιά, με υπέροχη θέα στη θάλασσα. Αυτός είναι και ο λόγος που είναι ευρέως γνωστή και ως «Παναγία των Γουρνιών».
Το έτος ιδρύσεως δεν είναι γνωστό, πιθανότατα όμως το αρχικό κτίσμα είναι του 961-1204.
Αργότερα, έγιναν επεκτάσεις φρουριακού τύπου με αρχιτεκτονική που μας παραπέμπει στον 16ο αι. Το καθολικό είναι χτισμένο μέσα σε σπηλιά και είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου και τη Ζωοδόχο Πηγή και εντός του ναού υπάρχει πηγή που αναβλύζει Αγιασμό.
Την περίοδο της Τουρκοκρατίας το μοναστήρι συνέδραμε στους αγώνες των Ελλήνων, καθώς υπήρξε κρησφύγετο αγωνιστών και χώρος συγκέντρωσης. Το σημαντικότερο έργο της ήταν το άτυπο σχολείο που λειτουργούσε εδώ.
Το Μοναστήρι αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα της Ανατολικής Κρήτης. Τον Δεκαπενταύγουστο, που πανηγυρίζει η Μονή, καθημερινά συρρέει πλήθος πιστών, πολλοί από τους οποίους ανεβαίνουν με τα πόδια, διανύοντας πολλές φορές, δεκάδες χιλιόμετρα, προκειμένου να εκπληρώσουν κάποιο τάμα τους.
Σύμφωνα με την παράδοση, κάποτε ένας βοσκός έχανε κάθε μεσημέρι το μπροστάρη κριό του, δηλαδή τον οδηγό του κοπαδιού. Μια μέρα τον ακολούθησε και είδε τον τράγο να πίνει νερό που έρρεε από μια σπηλιά. Πλησίασε και τότε μέσα στη σπηλιά του «φανερώθηκε» η εικόνα της Θεοτόκου σε κάποιον βοσκό, εξ ου και το όνομα Φανερωμένη.
Όταν πήρε την εικόνα και τη μετέφερε στη στάνη του, αυτή εξαφανίστηκε και ο βοσκός την ξαναβρήκε στη σπηλιά, όπου και κτίστηκε η Μονή. Λένε ότι η ίδια εικόνα κατά περιόδους, ιδιαίτερα τον δεκαπενταύγουστο και τις άλλες θεομητορικές εορτές, επανεμφανίζεται στους πιστούς και κατά μυστηριώδη τρόπο πάλι χάνεται.
Το σπήλαιο έχει διασκευαστεί σε ναό, οι τοίχοι του οποίου είναι κατάγραφοι, και βρίσκεται στο μέσο του γκρεμού. Οι τοιχογραφίες, ωστόσο, είναι μαυρισμένες από τον καπνό που προήλθε από πυρκαγιά που προκάλεσαν πιθανόν οι Τούρκοι.
Η μονή αποτελεί και ένα ιστορικό μοναστήρι, όπου κατέφευγαν για προστασία και ενδυνάμωση οι Κρήτες επαναστάτες, όπως ο Φραγκίσκος Τσαντηράκης ή Παπαδάκης, στα δύσκολα χρόνια της ενετικής και τουρκικής υποδούλωσης. Επίσης, εδώ λένε ότι υπήρξε το πρώτο κρυφό σχολειό επί Τουρκοκρατίας. Τέλος, εδώ γαλουχήθηκε η Ροδάνθη, που αργότερα μεταμφιεσμένη σε άνδρα με το ψευδώνυμο Σπανομανόλης, κατατάχτηκε στο σώμα του Καπετάν Καζάνη από το Μαρμακέτω Λασιθίου και πολέμησε τους Τούρκους.
(φωτογραφίες: Image-services)
