Πρόληψη καρδιαγγειακών και άλλων νοσημάτων...

 Στρατηγική Πρόληψης των Καρδιαγγειακών  και άλλων χρόνιων νοσημάτων

*του Αντώνη Καφάτου, Ομότιμου Καθηγητή Προληπτικής Ιατρικής του Πανεπιστημίου Κρήτης

Η ταχεία άνοδος των δεικτών νοσηρότητας και θνησιμότητας του ελληνικού πληθυσμού τις τελευταίες δεκαετίες επιβάλλει την άμεση έναρξη προγραμμάτων πρωτογενούς πρόληψης από την παιδική ηλικία.

Όπως δείχνουν τα δεδομένα του CDC (Center for Diseases Control) στις ΗΠΑ καθώς και της Ευρωπαϊκής Στατιστικής Υπηρεσίας μόνο το 12% των πρόωρων θανάτων μπορούν να προληφθούν με τις υπάρχουσες υπηρεσίες υγείας ενώ τα 2/3 (67%) μπορούν να προληφθούν με παρέμβαση στον τρόπο ζωής και το περιβάλλον. Το 24% έχουν σχέση με γενετικούς παράγοντες αλλά η δράση τους μπορεί να μειωθεί με αλλαγές στον τρόπο ζωής, διατροφής και άθλησης.

Δυστυχώς το 99% των πιστώσεων για την υγεία δαπανώνται στις υπηρεσίες υγείας και τα φάρμακα, ενώ λιγότερο από το 1% δαπανάται για την πρωτογενή πρόληψη και αυτό περιλαμβάνει κυρίως τα εμβόλια. Παρά τη συνεχή τεράστια χρηματοδότηση των υπηρεσιών υγείας το χρέος συνεχώς συσσωρεύεται και διογκούται ενώ οι υπηρεσίες υγείας υπολειτουργούν.

Η στρατηγική για πρωτογενή και δευτερογενή πρόληψη είναι άγνωστη στη χώρα μας ενώ η διεθνής βιβλιογραφία σαφώς συμπεραίνει ότι τα καρδιαγγειακά νοσήματα μπορούν να ελαττωθούν κατά 80% με αλλαγές στον τρόπο ζωής, διατροφής και άσκησης, ο σακχαρώδης διαβήτης τύπου 2 κατά 90% και οι καρκίνοι σε ποσοστό από 30 – 70%.

Το πρώτο βήμα σχεδιασμού στρατηγικής πρωτογενούς πρόληψης είναι η πληθυσμιακή διάγνωση της υγείας και διατροφής αντιπροσωπευτικού δείγματος ενηλίκων και παιδιών της χώρας μας που θα επαναλαμβάνεται ανά δεκαετία. Τα δεδομένα αυτά θα δείξουν το μέγεθος των προβλημάτων υγείας και διατροφής του ελληνικού πληθυσμού, τις πληθυσμιακές ομάδες με τις μεγαλύτερες ανάγκες ενώ η αποτελεσματικότητα προγραμμάτων πρωτογενούς πρόληψης θα αξιολογείται ανά δεκαετία για διαπίστωση θετικών ή αρνητικών μεταβολών στους δείκτες υγείας, νοσηρότητας και θνησιμότητας του πληθυσμού.

Η παρούσα οικονομική κρίση μάλλον καθιστά ανέφικτη μία τέτοια προσπάθεια. Για αυτό θα μπορούσε άμεσα να αρχίσει πρωτογενής πρόληψη σε θέματα υγείας, διατροφής, άσκησης, ευαισθητοποίησης για το περιβάλλον και αποφυγή τοξικών ουσιών από τα νηπιαγωγεία σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης με ιδιαίτερη έμφαση στα παιδαγωγικά τμήματα των πανεπιστημίων.

Ένα τέτοιο πρόγραμμα άρχισε η Κλινική Προληπτικής Ιατρικής και Διατροφής του Τμήματος Ιατρικής του Πανεπιστημίου Κρήτης το 1992-93 με όλα τα (6.000) παιδιά της Κρήτης που ενεγράφησαν στην 1η δημοτικού. Η παρακολούθησή τους συνεχίστηκε καθ’όλη τη φοίτησή τους στο δημοτικό σχολείο. Τα 4.171 ήταν ομάδα παρέμβασης και τα υπόλοιπα 1.510 ήταν ομάδα ελέγχου χωρίς εκπαίδευση. Η εκπαιδευτική αυτή παρέμβαση βασίστηκε σε έντυπο και ηλεκτρονικό υλικό που ετοιμάστηκε από το Πανεπιστήμιο Κρήτης για το νηπιαγωγείο και χωριστά για κάθε τάξη του δημοτικού, γυμνασίου και λυκείου. Στην αρχή του ακαδημαϊκού έτους γινόταν ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των εκπαιδευτικών για να επινοήσουν διαδραστικές και βιωματικές δραστηριότητες επιπρόσθετα αυτών που τους δόθηκαν στο έντυπο υλικό, με συμμετοχή των γονιών στις ασκήσεις, με επισκέψεις σε αγροκτήματα, σε αγορές τροφίμων, σε κήπους, μουσεία ιστορικά και φυσικής Ιστορίας, κ.α.

Αξιολόγηση της εκπαιδευτικής παρέμβασης έγινε σε αντιπροσωπευτικό δείγμα 40 σχολείων με 1.046 παιδιών (602 στην ομάδα παρέμβασης και 444 στην ομάδα ελέγχου) που εξετάστηκαν στην πρώτη δημοτικού πριν από την έναρξη του προγράμματος, στην τρίτη δημοτικού, στην έκτη δημοτικού και 4 χρόνια μετά τη λήξη της παρέμβασης. Οι ακόλουθες εξετάσεις γίνονταν σε κάθε εξέταση: σωματομετρικές μετρήσεις, λιποπρωτεϊνες ορού και αρτηριακή πίεση αίματος, ενώ παράλληλα εκτιμήθηκαν η φυσική κατάσταση, το διαιτητικό ιστορικό και οι συνήθειες υγείας. Διαχρονικά και δέκα χρόνια μετά την έναρξη του προγράμματος παρέμβασης διαπιστώθηκε σημαντικά μικρότερη αύξηση στο δείκτη μάζας σώματος (ΔΜΣ) στην ομάδα παρέμβασης (+3,3 kg/m2) σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου (+4,3 kg/m2) (p<0,001). Στο παλίνδρομο τρέξιμο αντοχής σημειώθηκε σημαντικά μεγαλύτερη επίδοση στην ομάδα παρέμβασης (p<0,001). Η ολική χοληστερόλη μειώθηκε σημαντικά περισσότερο στην ομάδα παρέμβασης σε σχέση με την ομάδα ελέγχου (-9% και -5% αντίστοιχα, p<0,001), ενώ η LDL-χοληστερόλη μειώθηκε σημαντικά στην ομάδα παρέμβασης και αυξήθηκε στην ομάδα ελέγχου (-10% και +5% αντίστοιχα, p<0,001). Επίσης, σημαντικά μικρότερο ποσοστό παιδιών  της ομάδας παρέμβασης κάπνιζε το 2002 σε σύγκριση με την ομάδα ελέγχου (7% και 13% αντίστοιχα, p<0,05).

Η εκπαιδευτική παρέμβαση φαίνεται ότι βελτιώνει το επίπεδο υγείας των παιδιών και ελαττώνει σημαντικά τους παράγοντες κινδύνου για χρόνια νοσήματα. Αν αυτές οι θετικές επιδράσεις συνεχιστούν τις επόμενες δεκαετίες, ίσως να είναι δυνατή η μείωση των παραγόντων κινδυνου για χρόνια νοσήματα.

Αδυναμία της μελέτης ήταν η έλλειψη επαρκούς παρακολούθησης του έργου των εκπαιδευτικών, η βαθμολογία της εκπαιδευτικής τους επίδοσης, η έλλειψη δεδομένων για τις συνήθειες υγείας τους που σχετίζονται στενά με την εκπαίδευση των παιδιών αφού αποτελούν πρότυπο προς μίμηση. Εκπαιδευτικοί που κάπνιζαν μπροστά στα παιδιά πρόσφεραν αρνητικό παράδειγμα και σε αυτές τις περιπτώσεις, καμία διδασκαλία με λόγια δεν μπορεί να είναι αποτελεσματική. Προσπάθεια να διερευνηθούν οι συνήθειες υγείας των εκπαιδευτικών δεν απέδωσε γιατί οι περισσότεροι δεν ήταν πρόθυμοι να συμπληρώσουν σχετικά ερωτηματολόγια. Δεν διερευνήθηκε επίσης η στάση, η συμπεριφορά και το παράδειγμα των γονιών σε θέματα υγείας, διατροφής, άθλησης και χρήσης τοξικών ουσιών όπως τα οινοπνευματώδη ποτά και το κάπνισμα, κυρίως λόγω έλλειψης ερευνητικών πιστώσεων. Δεν γνωρίζουμε επίσης σε ποια έκταση εκτελέστηκαν οι ασκήσεις που δόθηκαν στα παιδιά για να γίνουν μαζί με τους γονείς στο σπίτι.

References:

1.    Kafatos A, Mamalakis G, Policies and programs in nutrition and physical fitness in Greece. World Rev Nutr Diet 1993q72:206-217.

2.    Καφάτος Α, Μανιός Γ, Χατζής Χ, Μοσχανδρέα Ι, Μπαλωμενάκη Ε, Αθανασόπουλος Δ και συν. Αξιολόγηση προγράμματος Αγωγής Υγείας μετά από τρία χρόνια εκπαιδευτικής παρέμβασης στα δημοτικά σχολεία της Κρήτης. Παιδιατρική 1998;61:483-497.

3.    Manios Y, Moschandreas J, Hatzis C, Kafatos A. Evaluation of a health and nutrition education program in primary school children of Crete over a three-year period. Prev Med 1999;28:149-159.

4.    Manios Y, Kafatos A. Health and nutrition education in elementary schools: changes in health knowledge, nutrient intakes and physical activity over a six year period. Public Health Nutr 1999;2:445-448.

5.    Manios Y, Moschandreas J, Hatzis C, Kafatos A. Health and nutrition education in primary schools of Crete: changes in chronic disease risk factors following a 6-year intervention program. Br J Nutr 2002;88:315-324.

6.    Savva SC, Tornaritis M, Savv ME, Kourides Y, Panagi A, Silikiotou N et al. Waist circumference and waist-to-height ration are better predictors of cardiovascular disease risk factors in children than body mass index. Int J Obes Relat Metab Disord 2000;24:1453-1458.