Κρήτη - Χριστούγεννα: Ήθη και έθιμα μιας άλλης εποχής (φωτογραφίες)
Τα Χριστούγεννα πλησιάζουν, οι γιορτές έρχονται και φαίνεται ότι φέτος θα είναι διαφορετικές από ότι συνήθως...
Ήταν πάντα άραγε ίδιο το "συνήθως";
Σήμερα στο 2020 ( οσονούπω 2021 ) οι περισσότεροι έχουν συνδεδεμένες στο μυαλό τους αυτές τις μέρες με στολισμένα δέντρα, ψώνια, ρεβεγιόν με γαλοπούλες, νυχτερινή διασκέδαση...
Όμως οι γιορτές των χριστουγέννων δεν ήταν πάντα έτσι στην Κρήτη.
Ταξιδεύοντας πίσω στο χρόνο, τότε που οι φωτογραφίες ήταν ακόμα ασπρόμαυρες και οι ζωές των ανθρώπων πιο λιτές, τα έθιμα των ημερών στη Λεβεντογέννα ήταν πολύ διαφορετικά από ότι σήμερα. Μερικοί δεν τα γνωρίζουν καν και άλλοι που τα θυμούνται και τα έζησαν, κρατούν τις στιγμές αυτές σαν σε καρτ ποστάλ φυλαγμένες στο μυαλό και στην καρδιά τους.
Αυτές τις ρετρό καρτ ποστάλ θέλει να ζωντανέψει το ekriti μέσα από αυτό το αφιέρωμα, μέσα από αυτό το ταξίδι πίσω στο χρόνο, στα ήθη και στα έθιμα μιας άλλης εποχής.
Ας ταξιδέψουμε λοιπόν…
Πριν από 60-40 χρόνια, κι ενώ τα Χριστούγεννα πλησίαζαν, κάθε κρητικό σπίτι "φορούσε" τα γιορτινά του. Οι κρητικές, ασυναγώνιστες πάντα στην νοικοκυροσύνη και την φιλοξενία, αναλάμβαναν να καθαρίσουν να φροντίσουν το σπιτικό και φυσικά στόχος ήταν να μυρίσουν οι γειτονιές απ’ακρη σε άκρη με τις μυρωδιές από τα μελομακάρονα και τους κουραμπιέδες, μην τυχόν και λάχει "μουσαφίρης" και δεν πάρει το κέρασμα του. Αυτό όμως που σήμερα λίγοι ξέρουμε είναι ότι τότε τα μελομακάρονα παρασκευάζονταν για τα Χριστούγεννα ενώ οι κουραμπιέδες για την Πρωτοχρονιά.
Εννοείται όμως ότι η γαστρονομία και οι συνταγές των γιορτών δεν τελείωναν εκεί.
- Τα χοιροσφάγια
Το κύριο έδεσμα του κρητικού χριστουγεννιάτικου τραπεζιού δεν ήταν φυσικά η γαλοπούλα, αλλά ούτε και το αρνί που κάποιος θα περίμενε. Τα Χριστούγεννα στην Κρήτη το χοιρινό ήταν αυτό που είχε την τιμητική του. Μάλιστα από το ανάθρεμα του ζώου μέχρι τη σφαγή του, υπήρχε ολάκερη ιεροτελεστία!
Τα χοιροσφάγια, ένα από τα παλαιότερα έθιμα του νησιού, ορίζει η κάθε οικογένεια να παίρνει και να θρέφει για ένα χρόνο ένα χοίρο, με σκοπό να σφαγιαστεί την παραμονή των Χριστουγέννων. Και επειδή πάντα τα «μαζώματα» και οι παρέες άνηκαν στην κουλτούρα των κρητικών, την επόμενη των Χριστουγεννων μαζεύονταν φίλοι και συγγενείς για να φτιάξουν από ότι έμεινε από το ζώο, λουκάνικα, απάκι, τσιλαδιά κι ομαθιές για να τα καταναλώνουν όλο το χρόνο.
- Η σημασία του ψωμιού ακόμα και τα Χριστούγεννα
Φυσικά το γιορτινό τραπέζι συμπλήρωνε το Χριστόψωμο που ευτυχώς μέχρι και σήμερα πολλοί είναι εκείνοι που το φτιάχνουν! Κι αν δεν είστε από εκείνους που το φτιάχνουν σίγουρα έχετε βρεθεί σε τραπέζι που έχει στη μέση αυτό το περίτεχνο ψωμί με τα ξόμπλια.
Μόνο που τότε επειδή ακριβώς αυτό το αρτοσκεύαμα είχε εξαιρετικά συμβολική θέση στο τραπέζι, οι νοικοκυρές το ζύμωναν τραγουδώντας «Ο Χριστός γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει», ενώ μάλιστα ανακάτευαν και κομάττια από το χριστόψωμο μέσα σε πίτουρα και τα έδιναν στα ζώα για να πάρουν κι αυτά την ευλογία!
- Η καλή χέρα
Έθιμο λίγο πολύ γνωστό σε όλους. Και ποιός δε έχει πάρει καλή χέρα (κυρίως από τον παππού και τη γιαγιά) επειδή είπε τα κάλαντα; Ε λοιπόν κάποτε στην Κρήτη, τα παιδιά δεν έπαιρναν λεφτά για την καλή χέρα, αλλά ένα γλύκισμα, ένα καλούδι αφού οι οικονομικές δυνατότητες ήταν εξαιρετικά περιορισμένες. Όμως τότε τους ήταν υπεραρκετό και η χαρά τους απερίγραπτα μεγάλη…
- Το ποδαρικο
Σίγουρα όλοι έχουμε πιάσει την οικογένειά μας κάθε χρόνο να αγωνιά και να συζητάει ποιος θα είναι εκείνος που θα περάσει πρώτος το κατώφλι του σπιτιού, φέρνοντας τύχη για την υπόλοιπη χρονιά. Το ποδαρικό υπήρχε πάντα ανάμεσα στα έθιμα των Κρητικών, μόνο που παλιότερα ο εκείνος που έμπαινε πρώτος στο σπίτι από τα μέλη της οικογένειας συνήθως ήταν ο νοικοκύρης του σπιτιού με μια εικόνα στα χέρια την οποία είχε αφήσει πριν από μέρες στην εκκλησία.
Εάν πάλι τύχαινε κι έμπαινε πρώτος κάποιος ξένος μέσα στο σπίτι, έπρεπε να μπεί με το δεξί πόδι στο σπίτι και να πεί με βροντερή φωνή και μέσα από την καρδιά του:
«Σας εύχομαι καλή χρονιά με το δεξί μου μπαίνω, πράμα μη με κεράσετε, δε θέλω να παχαίνω! Έτη πολλά να ζήσετε, αφέντες κι αφεντάδες, τα οζά σας να πληθύνουνε να γίνετε λεφτάδες!»
- Η Ασκελετούρα
Πρόκειται για την κρομμύδα ή σκυλοκρομύδα (αγιοβασιλίτσα περισσότερο γνωστή στην υπόλοιπη Ελλάδα). Είναι ένα άγριο φυτό, σαν μεγάλο κρεμμύδι που σαν μπεί στο σπίτι την Πρωτοχρονιά, και συνεχίσει να βγάζει φύλλα μέσα στο χρόνο, τότε θα φέρει στο σπιτικό χαρά, ευτυχία και τύχη και για αυτό το λόγο συνηθίζεται να κρεμιέται από παλιοτάτων χρόνων σε μια γωνιά του σπιτιού. Κι αν νομίζετε ότι δεν την ξέρετε, σίγουρα έχετε δει κάποιον πλανόδιο πωλητή να τις πουλάει ανήμερα Πρωτοχρονιάς στην Αγορά (1866) στο Ηράκλειο, ακόμα και σήμερα!
- Αέρηδες
Το έθιμο των “αέρηδων” ήταν κάτι που υπήρχε έντονα , σαν να προμήνυε τους ανέμους που θα συνέχιζαν να υπάρχουν στο νησί. Από την παραμονή των Χριστουγέννων λοιπόν οι γεωργοί, οι κτηνοτρόφοι και οι ψαράδες έλεγαν «πώς παλεύουν οι καιροί, και οι αέρηδες ποιος θα γεννηθεί και ποιος θα βαπτιστεί». Όποιος γεννηθεί, ο αέρας δηλαδή που θα υπερισχύσει την ημέρα των Χριστουγέννων, αυτός θα είναι που θα κρατήσει μέχρι των Φώτων και για το μεγαλύτερο μέρος του καινούργιου χρόνου.
- Τα κρητικά κάλαντα
Τα κρητικά κάλαντα που τραγουδιούνται μέχρι και σήμερα από τα μικρά παιδιά, παλαιότερα συνοδεύονταν απαραραιτήτως από τις μελωδίες μια λύρας!
Οι στίχοι
Καλήν εσπέραν άρχοντες αν είναι ορισμός σας
Χριστού την θείαν γέννησιν να πω στ’ αρχοντικόν σας
Χριστός γεννάται σήμερον εν Βηθλεέμ τη πόλει
Οι ουρανοί αγάλλονται, χαίρει η φύσις όλη.
Κερά καμαροτραχυλή και φεγγαρομαγούλα
οπού τον έχεις τον υγιό, τον μοσχοκανακάρη
λούζεις τον και χτενίζεις τον και στο σχολειό τον πέμπεις
κι ο δάσκαλος τον έδειρε μ’ ένα χρυσό βεργάλι
και η κυρα δασκάλισσα με το μαργαριτάρι.
Είπαμε δα για την κερά ας πούμε για τη βάγια
Άψε βαγίτσα το κερί άψε και το λυχνάρι
και κάτσε και ντουχούντιζε ίντα θα μας εβγάλεις
για απάκι για λουκάνικο για χοιρινό κομμάτι
κι από τον πύρο του βουτσού να πιούμε μια γεματη,
κι από τη μαύρη όρνιθα κανένα αυγουλάκι,
κι αν τόκανε κι η γαλανή ας είναι ζευγαράκι
Κι από το πιθαράκι σου ένα κουρούπι λάδι
κι αν είναι κι ακρομπλιάτερο βαστούμε και τασκάκι
Φέρε πανιέρι κάστανα, πανιέρι λεπτοκάρυα
και φέρε και γλυκό κρασί να πιούν τα παλληκάρια
Κι αν είναι με το θέλημα, άσπρη μου περιστέρα
ανοίξετε την πόρτα σας να πούμε καλησπέρα
- Το έθιμο της μπουγάτσας
Το έθιμο αυτό γεννήθηκε στο Ηράκλειο και κρατά γερά εδώ και περίπου έναν αιώνα!
Η παράδοση θέλει την πρώτη του χρόνου να μπαίνει σεκάθε σπίτι η μπουγάτσα προκειμένου να κυλήσει το ίδιο γλυκιά η νέα χρονιά.
Σύμφωνα βέβαια με μια άλλη ερμηνία, λέγεται ότι το έθιμο καθιερώθηκε λόγω των "ξενύχτηδων" που γυρώντας σπίτια τους το βράδυ της Παραμονής, έχοντας παίξει χαρτιά, σταματούσαν για να πάρουν λίγη μπουγάτσα για να ξεχαστούν από τη "χασούρα" της νυχτιάς.
Κατερίνα Πολυχρονάκη
Διαβάστε Επίσης:
Κρητικές μαντινάδες για τα Χριστούγεννα
Χριστούγεννα στην Κρήτη: Η γέννηση στη σπηλιά, το χριστόψωμο και οι καλικάντζαροι
