Το Τολέδο ... ζει με το μύθο του Θεοτοκόπουλου

Ένα άρθρο για το πως η Ισπανική πόλη που μεγαλούργησε ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, αξιοποιεί το .. πέρασμά του από κει, με αφορμή τα 400 χρόνια από τον θάνατο του Γκρέκο.

Tης Έφης Ψιλάκη

Κάποτε είχαν πει ότι η Κρήτη τον γέννησε και τον γαλούχησε, ενώ το Τολέδο του πρόσφερε τη δυνατότητα να πραγματοποιήσει τα όνειρά του. Ο λόγος για τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο ή, απλά, τον Έλληνα. Σήμερα είναι γνωστό ότι έμαθε την τέχνη του στην Κρήτη, έφτασε σε πολύ υψηλό επίπεδο ζωγραφίζοντας σύμφωνα με την ορθόδοξη παράδοση της Ανατολής και, όταν αποφάσισε να ανοίξει τα φτερά του, ξενιτεύτηκε. Όπως κάνουν τόσοι και τόσοι που αναζητούν καλύτερη τύχη. Βρέθηκε στη Βενετία, επίκεντρο των τεχνών εκείνα τα χρόνια, δίπλα σε φημισμένους ζωγράφους. Κι από εκεί, στην Ισπανία, στο Τολέδο.

Την πρώτη φορά που επισκέφτηκα τον τόπο όπου έζησε και μεγαλούργησε ο Κρητικός ζωγράφος ήταν ένα κυριακάτικο φθινοπωρινό πρωινό. Ξεκίνησα από τη Μαδρίτη και άρχισα να καταλαβαίνω τι γίνεται στο Τολέδο από την ώρα που επιβιβάστηκα στον γρήγορο ισπανικό σιδηρόδρομο. Στα χέρια των συνεπιβατών μου υπήρχαν τουριστικοί οδηγοί και μικρά βιβλία για τον Γκρέκο σε πολλές γλώσσες: ισπανικά, γερμανικά, εγγλέζικα, γαλλικά, γιαπωνέζικα… Οι περισσότεροι ξεφύλλιζαν με βουλιμία τις σελίδες σ’ όλη τη διάρκεια της διαδρομής ρίχνοντας μόνο κλεφτές ματιές από τα παράθυρα στους πράσινους κάμπους της Ισπανίας. Άλλοι έδειχναν στις παρέες τους φωτογραφίες από έργα του Θεοτοκόπουλου. Κατάλαβα για μια ακόμη φορά πόση έλξη ασκεί στους σημερινούς ανθρώπους (όχι μόνο στους φιλότεχνους) ο συμπατριώτης μου ζωγράφος που κάποτε τον νόμιζαν τρελό. Κι άρχισα να ζω τη μαγεία μιας επίσκεψης πριν φανεί στο βάθος του ορίζοντα η πόλη στην οποία έζησε ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (μου αρέσει να λέω στα ελληνικά το όνομά του περισσότερο από σεβασμό στον ίδιο και στην επιμονή του να υπογράφει τα έργα του στη μητρική του γλώσσα).

 Μόλις αντίκρισα από μακριά το Τολέδο σκέφτηκα πως μπορούσα να καταλάβω το λόγο που τον γοήτευσε. Το λόγο που τον έκανε να περάσει εκεί το υπόλοιπο της ζωής του. Και το λόγο που ακόμα και σήμερα ορισμένοι το αποκαλούν αυτοκρατορική πόλη. Αυτή η φρουριακή πολιτεία, γαντζωμένη σε ένα βράχο και περιτριγυρισμένη από τον ποταμό Τάγο, στριμωγμένη σχεδόν σε ένα κομμάτι γης, μα με ασύλληπτο πλούτο, είχε μαγέψει τον ζωγράφο. Η ματιά του σίγουρα θα καθηλώθηκε στα στενά δρομάκια και στα πέτρινα σοκάκια που έφερναν μνήμες ιπποτικές, στους μιναρέδες και στις χριστιανικές εκκλησίες, στις γέφυρες και στα γοτθικά κτίρια.

Η αρμονική συμβίωση τριών πολιτισμών -του αραβικού, του εβραϊκού και του χριστιανικού- είναι εμφανής σε κάθε γωνιά της πόλης. Λόγω της προνομιακής θέσης της, η πόλη γνώρισε πολλές κατακτήσεις ανά τους αιώνες. Οι Ρωμαίοι την κατέλαβαν πρώτοι στα 193 π.Χ. και στη συνέχεια έγινε πρωτεύουσα των Βησιγότθων στα 554 μ.Χ. Κατά τον 6ο αιώνα  πέρασε στα χέρια των Μαυριτανών, οι οποίοι άφησαν πίσω τους πλήθος τεκμηρίων από τη μακρόχρονη παραμονή τους, ενώ η τελευταία σημαντική κατάκτηση ήρθε από τους χριστιανούς και τον Αλφόνσο ΣΤ΄ της Λεόν και της Καστίλης στα 1085. Πώς να μη θυμηθώ πως κι η πόλη στην οποία γεννήθηκε και μεγάλωσε ήταν πάντα σταυροδρόμι πολιτισμών; Άραβες από την Ισπανία είχαν κατακτήσει τον Χάνδακα στα 824 ή 828 μ.Χ., εκείνοι είχαν χτίσει και το πρώτο τείχος της πόλης. Κι ύστερα ξανάρθαν οι Βυζαντινοί, πέρασαν οι Γενουάτες κι οι Βενετοί, η πόλη που γέννησε τον Δομήνικο είχε αρκετά κοινά στοιχεία με την πόλη που τον δέχτηκε, φτασμένο ζωγράφο πια. Ήταν κι οι δυο σταυροδρόμια.

Ο πλούτος του Τολέδο

Καθώς περιπλανιόμουν στα καλντερίμια του Τολέδου, αισθανόμουν την παρουσία του Γκρέκο παντού. Ταξίδευα σε άλλες εποχές, τότε που έμποροι, ντόπιοι μα και ξένοι, εξέθεταν περήφανοι την πραμάτεια τους σε ένα παζάρι ξεχωριστό: μεταξωτά, βελούδα, καπέλα, αλλά και όπλα και ξίφη, περίμεναν να βρουν τον ιδιοκτήτη τους. Τότε που οι διανοούμενοι, οι ποιητές και οι ευγενείς της εποχής, αναλώνονταν σε συζητήσεις ατέλειωτες. Τότε που ο κατασταλαγμένος πια καλλιτεχνικά Γκρέκο εκστασιαζόταν στη θέα των εικόνων αυτών και αποφάσιζε να εγκατασταθεί εκεί μόνιμα.

Φτάνοντας στην κεντρική πλατεία της πόλης, την πλατεία Θοκοδόβερ, φανταζόμουν την οχλοβοή που θα επικρατούσε με τους ανθρώπους να χαζεύουν μπροστά στους πάγκους της αγοράς ή να διασκεδάζουν στις γιορτές και στις κοινωνικές εκδηλώσεις. Και στη θέα του επιβλητικότατου καθεδρικού ναού, ενός από τους μεγαλύτερους και σημαντικότερους του χριστιανικού κόσμου, σκεφτόμουν τον κόπο και το μεράκι που θα απαιτούσε η οικοδόμησή του. Αποτελεί πραγματικά ένα μνημείο λατρείας και πολιτισμικού πλούτου, καθώς έχει αφομοιώσει πολλούς αρχιτεκτονικούς ρυθμούς, όπως τον γοτθικό, τον αναγεννησιακό, και το μπαρόκ, και φιλοξενεί ζωγραφικά αριστουργήματα: έργα του Γκρέκο, του Γκόγια, του Τιτσιάνο και του Βαν Ντάικ.

Στο μουσείο του φυλάγεται το μνημειώδες αρτοφόριο που είναι κατασκευασμένο από χρυσό και μόνο κατά τον εορτασμό του Corpus Christi (εννιά εβδομάδες μετά το Πάσχα) βγαίνει από το χώρο του μουσείου και κάνει το γύρο της πόλης. Το αρτοφόριο αυτό είναι από τα πολυτιμότερα κειμήλια του καθολικού κόσμου και κατασκευάστηκε από τον πρώτο χρυσό που ήρθε από την Αμερική. Η γιορτή του «σώματος του Χριστού» καθιερώθηκε στα 1264 και έκτοτε αποτελεί την πιο σημαντική πολιτιστική και θρησκευτική παράδοση στο Τολέδο. Λαμπιόνια και βιτρώ στολίζουν τους δρόμους, ενώ υφάσματα κρέμονται από τα μπαλκόνια. Λουλούδια και αρωματικά βότανα, όπως δεντρολίβανο, θυμάρι και λεβάντα, δημιουργούν ένα διαφορετικό χαλί… Ολόκληρη η πόλη μετατρέπεται σε έναν τεράστιο ναό, σε ένα προσκύνημα.

Τα προϊόντα «Γκρέκο»

Ο λόγος της μετάβασης του Γκρέκο στην Ιβηρική Χερσόνησο ήταν η αναζήτηση ενός καλύτερου μέλλοντος. Η μακρόχρονη παραμονή του στην Ιταλία τον εξόπλισε με γνώσεις και του άφησε παρακαταθήκη μια σπουδαία μαθητεία στο εργαστήρι του Τιτσιάνο. Όμως, δεν του χάρισε παραγγελίες. Ίσως να φαινόταν μικρή η ιταλική χερσόνησος για να χωρέσει τα όνειρά του. Η Ισπανία, αντιθέτως, ήταν η χώρα στην οποία στρέφονταν τα βλέμματα όλων, αποτελούσε ένα από τα σημαντικότερα πνευματικά κέντρα της Ευρώπης. Και έτσι το Τολέδο έμελλε να χαρίσει στον Γκρέκο μια καλύτερη ζωή, για να χαρίσει κι αυτός με τη σειρά του ζωή στο Τολέδο.

Μπορεί να έχουν περάσει 400 χρόνια από το θάνατό του, ωστόσο η παρουσία του δεσπόζει καταλυτικά σε κάθε γωνιά της πόλης. Είτε μέσω των έργων του, είτε μέσω της τουριστικής του «αναγέννησης»… Ξενοδοχείο Ελ Γκρέκο, εστιατόριο Ελ Γκρέκο, ακόμα και σοκολάτες και μπισκότα Ελ Γκρέκο. Και ο κατάλογος καλά κρατεί! Τοπική σπεσιαλιτέ Ελ Γκρέκο σερβίρεται στο ομώνυμο κατάστημα συνοδευόμενη από το αντίστοιχο κρασί… Να ήταν άραγε αυτό το αγαπημένο έδεσμα του ζωγράφου; Αμφίβολο, αλλά δεν θα το μάθουμε και ποτέ. Άλλωστε, σε όλες τις εποχές και σε όλες τις χώρες, το εμπόριο γνωρίζει να δημιουργεί μύθους, να τους αναπαράγει και να τους μετατρέπει σε «συσκευασία» των προϊόντων του. Οι αφίσες με τα έργα του φιγουράρουν σε κάθε κατάστημα, υπαίθριο και μη, ενώ η Μαγδαληνή και η παρέα της στολίζουν με την υπερκόσμια ομορφιά τους βεντάλιες, ρούχα και ομπρέλες! Ακόμη και στο σιδηροδρομικό σταθμό, στα μικρά καταστήματα που πουλούν διάφορα είδη και ενθυμήματα για τους ταξιδιώτες. Στα περισσότερα απ’ αυτά υπάρχει κάτι που θυμίζει τον Γκρέκο.

Σκέφτομαι τι θα ήταν το Τολέδο χωρίς τον Γκρέκο. Σίγουρα θα ήταν μια όμορφη πόλη, με μεσαιωνικά κτήρια, ωραίους ναούς, μνημεία, ζωντανούς ανθρώπους, αλλά δεν θα είχε το κλέος και την ομορφιά που προσθέτει ο θρύλος του μεγάλου ζωγράφου. Κάνω μια βέβηλη σκέψη καθώς περπατώ στους δρόμους: το Τολέδο ζει σήμερα με το μύθο που δημιούργησε ο Γκρέκο, ίσως και να στηρίζει το δικό του μύθο στον Γκρέκο.

Πίσω από την πλατεία οι βιτρίνες μερικών καταστημάτων είναι γεμάτες με βυζαντινές εικόνες. Υποθέτω ότι τις φέρνουν από την Ελλάδα, αφού φέρουν υπογραφές στα ελληνικά και οι υπογράφοντες αγιογράφοι είναι μοναχοί. Αντιλαμβάνομαι ότι δεν είναι καθόλου τυχαίο. Οι Ισπανοί θεωρούν τον Γκρέκο δικό τους ζωγράφο. Όμως, δεν έχουν προκαταλήψεις. Δεν κρύβουν ούτε την ελληνική καταγωγή του ούτε το γεγονός ότι ήταν ζωγράφος όσο ζούσε στην Κρήτη. Οι δεκάδες βυζαντινές εικόνες με εντυπωσίασαν τόσο που έσπευσα να αποδώσω την «ευθύνη» στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο: χάρη στον συμπατριώτη μου ζωγράφο έφτασε ως εδώ η βυζαντινή αγιογραφία. Εκείνος είναι ο κρίκος που συνδέει τους δυο πολιτισμούς και τους δυο τόπους.   

Στο «σπίτι» του ζωγράφου

Τα έργα του Γκρέκο παρουσιάζονται με περισσή χάρη και υπερηφάνεια, έτσι, σαν ένα «ευχαριστώ» για τα όσα προσέφερε στην ωραία ισπανική πόλη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο εξαιρετικός πίνακας «Η ταφή του κόμητος Οργκάθ», έργο που φιλοξενείται στην εκκλησία του Σαν Τομέ. Ο πίνακας απεικονίζει ένα θαύμα: ο Don Gonzalez Ruiz, ο κόμης Οργκάθ, φρόντισε να χρηματοδοτήσει την ανοικοδόμηση της εκκλησίας του Σαν Τομέ όπου και επρόκειτο να ταφεί. Τη στιγμή της ταφής του, όμως, κατέβηκαν από τον ουρανό ο Άγιος Στέφανος και ο Άγιος Αυγουστίνος και τον έθαψαν οι ίδιοι. Σήμερα είναι ένα από τα έργα – σύμβολα της πόλης. Το εισιτήριο στο ναό του Σαν Τομέ εξηγείται εύκολα αν παρατηρήσει κανείς πόσοι άνθρωποι σταματούν μπροστά στην «Ταφή» και αναζητούν τα ιστορούμενα πρόσωπα, ανάμεσα στα οποία αναγνωρίζεται κι ο ίδιος ο ζωγράφος.

Αντίστοιχη προσοχή και τουριστικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το σπίτι όπου κατά τους Ισπανούς έζησε ο Γκρέκο. Οι απόψεις διίστανται, κάποιοι υποστηρίζουν ότι ποτέ δεν κατοίκησε ο καλλιτέχνης στο μέγαρο αυτό και ότι απλά έχει ανασκευαστεί πιστά ένα αρχοντικό του 16ου αιώνα. Όπως και να ’χει, ο πειρασμός του ταξιδιού στο χρόνο είναι μεγάλος και υπέκυψα· το στενό δρομάκι οδηγεί σε μία επιβλητική παλιά ξύλινη πόρτα, την είσοδο του σπιτιού. Μπαίνοντας μέσα, τη ματιά μου έκλεψε μια ανδαλουσιανή αυλή στο πίσω μέρος. Πόσα πρωινά θα ρέμβαζε ο ζωγράφος απολαμβάνοντας μια θέα εκπληκτική (αν, βέβαια, έζησε εδώ): το τραχύ και γαιώδες χωριουδάκι και τη βραχώδη χαράδρα, τη σμιλεμένη από τον Τάγο ποταμό…

Ανεβαίνοντας στον πρώτο όροφο, μας υποδέχεται η τραπεζαρία, λιτή και απέριττη, με μια πλατφόρμα στο κέντρο της. Λένε πως προοριζόταν για τους μουσικούς που προσλάμβανε ο Γκρέκο για να του παίζουν μουσική κατά τη διάρκεια των δείπνων του. Μου φάνηκε πως ακόμα ακουγόταν ο ήχος από τα βιολιά… Και τότε ακριβώς αντιλήφθηκα πως είχα υποκύψει στο μύθο, πως είχα αρχίσει να βλέπω παντού τον συμπατριώτη μου ζωγράφο, πως η συγκίνηση με είχε κάνει να αφήσω στην άκρη τις αντιρρήσεις για το αν είχε κατοικήσει εδώ ο Γκρέκο ή όχι. Προτίμησα να απολαύσω την περιπλάνηση στο όνειρο και περισσότερο τα έργα του Δομήνικου, όπως κάνουν τόσοι και τόσοι γύρω μου. Στο δεύτερο όροφο βρίσκεται το εργαστήρι του καλλιτέχνη, το σημαντικότερο δωμάτιο του σπιτιού. Μπορεί να μην είναι γεμάτο με πίνακες δικούς του, ωστόσο ο καμβάς με «τα δάκρυα του Αγίου Πέτρου», το μοναδικό κειμήλιο που δεν έχει αποκατασταθεί με κανένα τρόπο, κεντρίζει το βλέμμα του επισκέπτη. Και πιθανώς να φέρνει δάκρυα και στα δικά του μάτια. Ακούω τα σχόλια των επισκεπτών, στα ισπανικά, στα αγγλικά. Τα δάκρυα του Πέτρου γυαλίζουν κάτω από τον ειδικό φωτισμό, μεταδίδουν ένταση και αφήνουν το συναίσθημα να απλωθεί πέρα από τον ζωγραφικό καμβά.

Μετά την επίσκεψη στο δωμάτιο με τα έργα του ζωγράφου, με μια πλήρη σειρά Αποστόλων μα και έναν ονειρικό πίνακα, την «Άποψη του Τολέδο», συνειδητοποίησα ότι αυτός ο πίνακας ήταν η πρώτη μου επαφή με το Τολέδο και η αιτία που πάντα επιθυμούσα να το επισκεφτώ. Το έργο αυτό με τις διάφορες παραλλαγές του το κατασκεύασε στα τελευταία χρόνια της ζωής του, όταν πια η μελαγχολία είχε φωλιάσει μέσα του. Αποτελεί ένα συνωμοτικό πορτραίτο της πόλης που τόσο αγάπησε, της πόλης που γνώριζε με κάθε λεπτομέρεια, της αιώνιας αγαπημένης του.

Όταν ξαναβγήκαμε στο δρόμο ο ήλιος είχε ανεβεί ψηλά. Ο ουρανός ήταν ασυνήθιστα γαλάζιος, με σποραδικά λευκά σύννεφα. Η φθινοπωρινή μέρα είχε μιαν απίστευτη διαύγεια, τόσο που μπήκαμε στον πειρασμό να επιχειρούμε ακραίες συγκρίσεις: Μοιάζει ο ουρανός του Τολέδο με τον ουρανό του Χάνδακα; Αποφασίσαμε στην παρέα πως ναι, μοιάζει πολύ. Τουλάχιστον έτσι φάνταζε στα δικά μας μάτια που ζούσαν ακόμη τη μαγεία του Κρητικού Δομήνικου. Λίγο πιο πάνω τα τουριστικά καταστήματα έχουν βαλθεί να αναπαραστήσουν το μεσαιωνικό σκηνικό. Μερικές πανοπλίες στημένες στις άκρες των δρόμων έρχονται να θυμίσουν στον επισκέπτη το παρελθόν της πόλης.

Οι πανοπλίες είναι άδειες. Χωρίς ιππότες.

της Έφης Ψιλάκη

Δομήνικος ο Κρης…

Ο Κρητικός Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ταξίδεψε πολύ. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του το πέρασε μακριά από την πατρίδα του. Κι όμως, η Ελλάδα ήταν εκείνη που τον δίδαξε, η βυζαντινή παράδοση τον μύησε στον κόσμο της ζωγραφικής, η Κρήτη τον δημιούργησε και τον παρέδωσε άξιο ζωγράφο στην αγκαλιά της ξενιτιάς. Κι αν τ’ όνομά του συρρικνώθηκε, κι αν όλοι τον ήξεραν ως El Greco, ποτέ δεν σταμάτησε να υπογράφει τους πίνακές του δηλώνοντας περήφανα την καταγωγή του: Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο Κρης εποίει. Έτσι έδειχνε την προτίμησή του και το αιώνιο δέσιμό του με την ελληνική, αλλά και την αρχαιοελληνική γλώσσα. Κι ας ζούσε μακριά…

Χθες συμπληρώθηκαν 400 χρόνια από τον θάνατό του. Το 2014 είναι διεθνώς ανακηρυγμένο ως έτος "Ελ Γκρέκο". Έτος του Έλληνα ζωγράφου που υπέγραφε ως ... ΚΡΗΤΙΚΟΣ. Ο Διεθνής εορτασμός όμως μοιάζει ετεροβαρής. Το Τολέδο γέρνει στην πλάστιγγα... Η Έφη Ψιλάκη σε αυτό της το άρθρο διέγνωσε μήνες πριν πως αυτή η πόλη ... ζει από τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο. Σε αντίθεση με το Ηράκλειο ..  

Ο Καζαντζάκης για το Τολέδο του Γκρέκο

(Απόσπασμα από το βιβλίο του Ταξιδεύοντας - Ισπανία)

Το Τολέδο τον είχε γοητέψει. Ήταν η πολιτεία που του ταίριαζε - γιομάτη ακόμα μεγαλείο και λάμψη, μα που είχεν αρχίσει να ξεπέφτει· και ν' αφανίζεται. Όμως ζούσαν ακόμα και περπατούσαν στα στενά δρομάκια της, όλο περφάνια, κούραση και μυστική έξαρση, οι ιππότες κι οι ευγε­νείς, οι άγριοι καρδινάλιοι κι οι χλωμοί καλόγεροι, όλες οι παθητικές φασματικές μορφές που γοήτεψαν το μαύρο έξαλ­λο μάτι του ανυπόταχτου Κρητικού. Οι φλέβες του ήταν γιο­μάτες από το πιο διαλεχτό αραβίτικο αίμα. Τούτοι οι ίδιοι Άραβες, που είχαν αρπάξει την Ισπανία, είχαν ξεχυθεί ί­σαμε την Κρήτη, «το νησί που τρέχει μέλι και γάλα», ξεμπάρκαραν κι έκαψαν τα καράβια τους για ν' αναγκαστούν να την κυριέψουν. Το ίδιο καταχτητικό αραβίτικο αίμα έτρεχε στις κρητικές κι ισπανικές φλέβες. Κι όταν ήρθε ο Γκρέκο στο Τολέδο, βρήκε μιαν αληθινή του πατρίδα. Κι είχεν ακόμα το παρθένο μάτι που δεν μπορούσαν να το ’χουν οι Ισπανοί ζωγράφοι: Έβλεπε για πρώτη φορά, ξαφνικά, στην κρισιμότερην ακμή της νιότης του, το θέαμα της Ι­σπανίας, τις εκστατικές χλωμιασμένες μορφές, την πικραμέ­νη αυστηρή ανάταση μιας ράτσας που αρχίζει να γέρνει στη δύση της.

Ο Θερβάντες την ίδια απαράλλαχτη εποχή αθανάτιζε, κλαίγοντας, γελώντας, τους ιππότες τούτους της ελεεινής μορ­φής. Μα ο Γκρέκο, αναμερίζοντας το εφήμερο κωμικό στοι­χείο, κατόρθωσε, ξεκινώντας από τους κουρασμένους τού­τους αρχοντικούς διαβάτες, να διατυπώσει με τη γραμμή και το χρώμα ένα αιώνιο φάσμα: την ακατάλυτη, απελπισμένη ψυχή του ανθρώπου.