Στέφανος Σαχλίκης.Ο πρώτος σατυρικός ποιητής με ομοιοκαταληξία

Στέφανος Σαχλίκης

Ο Στέφανος Σαχλίκης (γεννήθηκε γύρω στο 1331  - πέθανε μετά το 1391) ήταν Κρητικός σατιρικός ποιητής, ο πρώτος εκπρόσωπος της Κρητικής λογοτεχνίας  και ο πρώτος ποιητής που χρησιμοποίησε ομοιοκαταληξία στη  νεοελληνική λογοτεχνία

Η ζωή του

Για τη ζωή του μπορούμε να αντλήσουμε λίγες πληροφορίες από έγγραφα της εποχής και από τα αυτοβιογραφικά στοιχεία των έργων του. Γεννήθηκε στο Ηράκλειο  γύρω στο 1331, από εύπορη ελληνική οικογένεια που ενδεχομένως είχε ασπαστεί τον Καθολικισμό. Ο πατέρας του ήταν μέλος της Συγκλήτου. Το 1348  ο πατέρας και η αδερφή του πέθαναν κατά τη διάρκεια της επιδημίας πανώλης και ο Σαχλίκης κληρονόμησε όλη την περιουσία της οικογένειας.

Διατὶ ἂν οὐκ ἔχει δύναμη ἡ πολιτικὴ νὰ βλάψη,
γίνεται τάχα ταπεινή, συσφίγγεται νὰ κλάψη·
ἀμὲ ὅνταν ἔχει δύναμιν, γυρεύει νὰ σὲ βλάψη
και, ἂν ἠμπορῆ, συζώντανον στὸν Ἅδη νὰ σὲ θάψη.
Καὶ δι' αὗτο ὁποῦ 'ναι φρόνιμος ἂς τὲς ἀποχωρίζη·
κατὰ καιρὸν ἂς τὲς πηδᾶ καὶ, ἂν θέλῃ, ἂς τὲς χαρίζη·
διατὶ ὅποιον πιάση ἡ πολιτική, πολλὰ τὸν τσιγαρίζει
καὶ κάμνει τον καὶ πελελόν, σὰν μῦλον τὸν γυρίζει.
Καὶ ἐμὲν εἰς τὰ μ' ἐβλάψασιν, ἔχω μεγάλο θάρρος
νὰ ἰδῶ τὴν Κουταγιώταιναν στῆς Βλάσαινας τὸ κάρος
καὶ νὰ τὴν δέρνει καὶ ὁ Φουτρῆς, διὰ νὰ ἔχει μέγα βάρος,
καὶ ὕστερα νὰ τὴν κάψουσιν καὶ νὰ τὴν παρη ὁ Χάρος

Για αρκετά χρόνια έζησε άσωτη ζωή και σπατάλησε τα χρήματά του σε διασκεδάσεις, τυχερά παιχνίδια και γυναίκες. Φαίνεται ότι από καταγγελία κάποιας γυναίκας κατέληξε στη φυλακή για σύντομο διάστημα, γύρω στο 1370. Από το 1371 και για την επόμενη δεκαετία έζησε στην επαρχία, στο χωριό Πενταμόδι, όπου έχει απομείνει ένα οικογενειακό φέουδο. Μετά το 1382 εργάστηκε ως δικηγόρος. Οι πληροφορίες από έγγραφα για το πρόσωπό του σταματούν στο 1391.

Το έργο του

Το συγγραφικό του έργο μπορεί να διαιρεθεί σε δύο περιόδους. Η πρώτη είναι η περίοδος της φυλακής και περιλαμβάνει τα ποιήματα «Περί φίλων», «Περί φυλακής» και την ομάδα των ποιημάτων για τις «πολιτικές», δηλαδή τις πόρνες («Καταλόγιν της Πόθας», «Η Βουλή των πολιτικών», «Η γκιόστρα των πολιτικών»). Το ποίημα για τους φίλους είναι περισσότερο ηθικοδιδακτικό, ενώ αυτό για την φυλακή έχει περισσότερο σατιρικά στοιχεία. Χαρακτηρίζεται από ρεαλιστικές περιγραφές και διαλόγους και είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι ενσωματώνει και ιταλικές φράσεις για να αναπαραστήσει την αυθεντική καθημερινή ομιλία. Και τα δύο ποιήματα είναι γραμμένα σε ανομοιοκατάληκτους πολιτικούς στίχους  

Τα ποιήματα για τις πόρνες είναι καυστική σάτιρα των διεφθαρμένων ηθών της κρητικής κοινωνίας, που φαίνεται ότι είχε γνωρίσει πολύ καλά και ο ίδιος, με κωμικό τόνο και τολμηρές εκφράσεις, αλλά και καθαρά εκδικητική πρόθεση απέναντι στην Κουταγιώταινα, τη γυναίκα που τον έστειλε φυλακή. Το «Καταλόγιν της Πόθας» περιέχει τους κομπασμούς μιας πόρνης, της Πόθας ή «Ποθοτσουτσουνιάς» Η «Βουλή των πολιτικών» εξιστορεί μια συνέλευση των πορνών με σκοπό τη δημιουργία συντεχνίας και η «Γκιόστρα», ποίημα ημιτελές, εξιστορεί μια κονταρομαχία. Τα ποιήματα περιέχουν αρκετές αναφορές σε γνωστά πρόσωπα της εποχής και σε αυτά εμφανίζεται η πρώτη χρήση ομοιοκαταληξίας  στη νεοελληνική λογοτεχνία, με τους στίχους να ομοιοκαταληκτούν σε ομάδες των τεσσάρων ή και περισσοτέρων.

Η δεύτερη περίοδος του έργου τοποθετείται στα μέσα της δεκαετίας του 1380. Περιλαμβάνει δύο έργα σε ομοιοκατάληκτα δίστιχα. Οι Συμβουλές στον Φραντζισκή είναι διδακτικό έργο που απευθύνεται στο γιο ενός φίλου, με συμβουλές να αποφεύγει τις νυχτερινές διασκεδάσεις, τα τυχερά παιχνίδια και τις ύποπτες γυναίκες. Η Αφήγησις παράξενος του ταπεινού Σαχλίκη είναι ποιητική αυτοβιογραφία που εξιστορεί τις πιο δυσάρεστες στιγμές της ζωής του, κατηγορώντας την Τύχη.

Επιρροές του Σαχλίκη στην ποίηση της εποχής

Επιρροές από το Στέφανο Σαχλίκη και από ιταλικά πρότυπα έχει το ποίημα «Έπαινος των γυναικών» με 735 οκτασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους, μία χλευαστική περιγραφή των ηθικών ελαττωμάτων των γυναικών αρχίζοντας από τις ανύπαντρες, προχωρώντας στις παντρεμένες και τελειώνοντας στις χήρες.

Πολλὰ ἐχαροκόπησα ἐγὼ καὶ ἐκείνη ἀντάμα·

ἦταν αὐθέντρια καὶ κυρὰ καὶ δέσποινα καὶ ντάμα.
Πολλὰ παραδιαβάσαμεν ἀντάμα ἐμεῖς οἱ δύο:
ἀκόμη ὡς καὶ τὴν σήμερον τὰ γένια μου μαδίω.
Διὰ ἐκείνην τὴν πολιτικὴν στὴν φυλακὴν μ' ἐβάλαν
καὶ ἀπείτις μ' ἐρημάξασιν, τότε κοντὰ μ' ἐβγάλαν.
Καὶ τά 'γραψα εἰς τὴν φυλακὴν διὰ τὲς ἀρχιμαυλίστρες
καὶ τὰ παιδία τοῦ σκολειοῦ πολλὰ τὰ τραγουδοῦσαν.
Καὶ ἀπεὶν ἐλευθερώθηκαν, ἡ Τύχη μου ἡ καμένη,
ὡς ἦτον νὰ μὲ πολεμᾶ πάντοτε μαθημένη,
λέγει μου:«Ἀγώμε εἰς τὸ χωριόν, νὰ κάμης τὲς δουλειὲς σου,
καὶ ἄφες τοῦ Κάστρου τὰ στενά, ἄφες τὲς πελελιές σου».

Μίμηση του Σαχλίκη και στο θέμα ακόμη είναι και ένα άλλο ποίημα ανώνυμου στιχουργού, ο «Θρήνος του φαλίδου του πτωχού» σε 280 επτασύλλαβους ή οκτασύλλαβους τροχαϊκούς στίχους, που αποτελούν την αυτοβιογραφία ενός ευγενούς νέου, ο οποίος κατασπατάλησε την περιουσία του σε ασωτίες και βρέθηκε στο τέλος χρεοκοπημένος.

Χειρόγραφη παράδοση και εκδόσεις

Σώζονται τρια χειρόγραφα  που παραδίδουν τα έργα ή τμήματά τους

Ο κώδικας Parisinus gr. 2909 (αρχές 16ου αι.) περιέχει το «Περί φίλων», το «Περί φυλακής», τη «Βουλή των πολιτικών», τη «Γκιόστρα των πολιτικών» και τις Συμβουλές στον Φρατζισκή.

Ο κώδικας Neapolitanus gr. III Aa 9 (αρχές 16ου αι.) περιέχει το «Καταλόγι της Πόθας», το «Περί φυλακής», τις Συμβουλές στον Φρατζισκή και το Αφήγησις παράξενος.

Ο κώδικας Montepessulanus 405 (μετά το 1522) περιέχει το «Περί φυλακής», τη «Βουλή των πολιτικών», τη «Γκιόστρα των πολιτικών» και τις Συμβουλές στον Φρατζισκή.

Πρώτη συνολική έκδοση των ποιημάτων έκανε ο Wilhelm Wagner (Carmina Graeca Medii Aevi, 1874  ), με βάση τα χειρόγραφα Ρ και Μ (δηλαδή δεν περιέχεται το «Καταλόγι της Πόθας» και η Αφήγησις παράξενος). Το 1896 εκδόθηκαν περισσότερα κείμενα από τον S. Papadimitriou (Stefan Sakhlikis i ego stikhotvorenie "Αφήγησις παράξενος" ,Οδησσός , 1896), με βάση το χειρόγραφο Ν (δεν περιέχει το «Περί φίλων» και την «Γκιόστρα»). Μεμονωμένα οι Συμβουλές στον Φρατζισκή είχαν εκδοθεί από τον Εμίλ Λεγκράν το 1871 και πιο πρόσφατα από τον M. Vitti ("Il poema parenetico di Sachlikis" στο περιοδικό Κρητικά Χρονικά 14 (1960), 173-200. Η «Γκιόστρα» έχει εκδοθεί μόνο από τον Ν.Μ. Παναγιωτάκη, «Μελετήματα περί Σαχλίκη», Κρητικά Χρονικά 27 (1987), 7-58.