Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος μέσα από τον κινηματογράφο
Είχαν περάσει λίγο περισσότερα από 20 χρόνια από τον τερματισμό του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και η Ευρώπη έμπαινε και πάλι στον εφιάλτη ενός Μεγάλου Πολέμου. Ήταν ακριβώς πριν 80 χρόνια. Η ναζιστική Γερμανία εισβάλει στην Πολωνία, όταν ακόμη ευρωπαϊκές δυνάμεις προσπαθούσαν, μέσω της διπλωματίας, να αποφύγουν τη σύγκρουση. Η Πολωνία έπεσε μέσα σε χρόνο ρεκόρ και πλέον είχαμε μπει στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, που θα στοιχίσει τη ζωή σε περίπου 80 εκατομμύρια ανθρώπους - πάνω από 50 εκατομμύρια νεκροί άμαχοι.
Η φρίκη του πολέμου πήρε άλλες διαστάσεις με τα ναζιστικά στρατόπεδα εξόντωσης, τις μαζικές εκτελέσεις, το κάψιμο χωριών και τη σφαγή κατοίκων, ακόμη και γυναικόπαιδων, για να φτάσουμε στο τέλος με τις ατομικές βόμβες στο Ναγκασάκι και τη Χιροσίμα. Είχαν προηγηθεί μεγάλες μάχες, ηρωισμοί, στα χαρακώματα από απλούς στρατιώτες και στα βουνά ή στις πόλεις από εκατομμύρια γυναίκες και άντρες που αντιστάθηκαν στο απόλυτο κακό, για την ελευθερία και τη διατήρηση της αξιοπρέπειας, θυσιάζοντας τη ζωή τους.
Μπορεί όλα αυτά σήμερα να μοιάζουν, ειδικά για τους νεότερους, με ένα μυθιστόρημα, αλλά είναι ένα από τα σημαντικότερα κομμάτια της σύγχρονης Ιστορίας της ανθρωπότητας. Μια ιστορία που έδωσε στον κινηματογράφο την ευκαιρία να μιλήσει για τον ηρωισμό, τη θυσία, την αντίσταση, αλλά και τη φρίκη του πολέμου, τις θηριωδίες των ναζί και την κατάντια του ανθρώπινου είδους. Υπήρξαν βεβαίως και προπαγανδιστικές ταινίες, με στόχο να υπάρξουν εθελοντές. Πάντως, σπουδαίοι κινηματογραφιστές απ’ όλο τον κόσμο γύρισαν πολλές αξιόλογες ταινίες, ορισμένες φορές αριστουργήματα, που σημάδεψαν το σινεμά και πρόσφεραν τα μέγιστα στη συλλογική μνήμη.
Με αφορμή την επέτειο του «Όχι», είναι ευκαιρία να φρεσκάρουμε τη μνήμη μας μέσα από δέκα απ’ τις καλύτερες ξένες ταινίες που έχουν εμπνευστεί από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μια ελληνική – ίσως τη σημαντικότερη που γυρίστηκε στον τόπο μας.
«Ρώμη, Ανοχύρωτη Πόλη»
Ταινία σταθμός για τον κινηματογράφο, που γύρισε ο Ρομπέρτο Ροσελίνι το 1945 κι ενώ δεν είχε τελειώσει ακόμη ο πόλεμος, μέσα σε δύσκολες συνθήκες. Παράλληλα, μαζί με το αριστουργηματικό «Κλέφτη Ποδηλάτων» του Ντε Σίκα αποτελεί μια εμβληματική ταινία για τον περίφημο «ιταλικό νεορεαλισμό». Ένα ντοκιμαντέρ μυθοπλασίας, σε σενάριο των Φελίνι, Αμιντέι και Μπασάνι, που διατηρεί όλη την τραγικότητα της ναζιστικής κατοχής και την αντίσταση των Ιταλών – κάποιων Ιταλών, για την ακρίβεια – απέναντι στο θηρίο που ψυχορραγεί. Η σκηνή του θανάτου της ηρωίδας που πέφτει νεκρή από την ομοβροντία των ναζιστικών πολυβόλων παγώνει ακόμη και σήμερα το αίμα. Ήταν η σπαραχτική Άννα Μανιάνι, αυτή η ιέρεια του ιταλικού κινηματογράφου.
«Θάλαμος Εξόντωσης 17»
Εξαιρετική πολεμική δραματική περιπέτεια (1953) του μέγα Μπίλι Γουάιλντερ, για τον ηρωισμό, αλλά και την προδοσία. Μία χορταστική δραματική περιπέτεια, με τον Γουίλιαμ Χόλντεν να πρωταγωνιστεί και να κερδίζει το Όσκαρ ‘Α Ρόλου και ένα θαυμάσιο καστ δίπλα του, με τον φημισμένο Ότο Πρέμιγκερ να ξεχωρίζει στο ρόλο του Γερμανού διοικητή του στρατοπέδου, απ’ όπου επιχειρείται μια απόπειρα απόδρασης από Αμερικανούς αιχμαλώτους αλλά τους περιμένουν οι Γερμανοί δεσμοφύλακες. Υπάρχει ένα «καρφί» ανάμεσα στους αιχμαλώτους και όλοι υποψιάζονται τον Χόλντεν, ο οποίος είναι αθώος και προσπαθεί να το αποδείξει. Στιβαρό σενάριο, σκηνοθεσία με την υπογραφή Γουάιλντερ, θαυμάσιες ερμηνείες και μακριά από τις συμβάσεις του Χόλυγουντ.
«Όταν Περνούν οι Γερανοί»
Διάσημο πολεμικό δράμα, που γύρισε το 1957 ο Μιχαήλ Κολατόζοφ, χωρίς το γνωστό φορμαλισμό και την προπαγάνδα του σοβιετικού σινεμά, εκμεταλλευόμενος την αποσταλινοποίηση της εποχής. Ένα έξοχο λυρικό δράμα, για δύο εραστές που τους χωρίζει ο πόλεμος. Η ηρωίδα χάνει τους γονείς της από τους βομβαρδισμούς, βιάζεται από τον αδελφό του αγαπημένου της, ενώ μαθαίνει ότι ο άντρας που λατρεύει σκοτώθηκε. Μια αυθεντική ιστορία αγάπης μέσα στον εφιάλτη του πολέμου, ένας ύμνος στη για ζωή, ένα αγριολούλουδο που ανθίζει μέσα στα ερείπια του πολέμου. Με την εκπληκτική Τατιάνα Σαμοΐλοβα και τον Αλεξέι Μπατάλοφ.
«Η Λίστα του Σίντλερ»
Πασίγνωστη δραματική βιογραφική ταινία, που χάρισε στον Στίβεν Σπίλμπεργκ το πρώτο του Όσκαρ Σκηνοθεσίας και αυτό της Καλύτερης Ταινίας το 1994 απ’ τα οκτώ συνολικά Όσκαρ που κέρδισε. Παρά τις συμβάσεις του Χόλυγουντ και το δύσκολο χειρισμό του θέματός του, ο πανέξυπνος Σπίλμπεργκ καταφέρνει να δώσει ένα υπερθέαμα φρίκης και να χαρίσει στο παγκόσμιο σινεμά μια σειρά από ανεπανάληπτες σεκάνς. Το σενάριό του βασίστηκε στην αληθινή ιστορία του Όσκαρ Σίντλερ, ενός Γερμανού τυχοδιώκτη, που εξελίχθηκε σε βιομήχανο στη ναζιστική εποχή και κατάφερε να σώσει 1.300 Εβραίους από το γκέτο της Βαρσοβίας και τα στρατόπεδα εξόντωσης. Η σκηνή με την καύση των νεκρών και την απόλαυση των Γερμανών, θα συμπυκνώσει την τρέλα του πολέμου και την κτηνωδία της ανθρωπότητας. Ο Λίαμ Νίσον στο ρόλο του Σίντλερ απολαυστικός, ο Ρέιφ Φάινς υποδυόμενος τον σαδιστή Γερμανό Διοικητή, απειλητικός και αποτρόπαιος δολοφόνος, κάνει το ρόλο της ζωής του, ενώ ο Μπεν Κίνγκσλεϊ, κάνοντας τον Εβραίο, που θα χειριστεί τόσο τον Σίντλερ όσο και τους ομοεθνείς του, για τη σωτηρία τους, άψογος.
«Η Διάσωση του Στρατιώτη Ράιαν»
Και μια και βρισκόμαστε στον Σπίλμπεργκ, ας πάμε σε μια διαφορετική προσέγγιση του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, από τον ιδιοφυή σκηνοθέτη. Αυτή του ηρωισμού, αλλά και τις καλύτερης και ρεαλιστικότερης αποτύπωσης της απόβασης στη Νορμανδία. Ειδικά το πρώτο 20λεπτο είναι ανατριχιαστικό με τη ρεαλιστικότητα των μαχών. Πολεμικό δράμα (1998), υποβλητικό, άψογα γυρισμένο, με δουλεμένους χαρακτήρες και κλιμάκωση της αγωνίας, παρά τη χολιγουντιανή προσέγγιση του σκηνοθέτη. Το στόρι: Μετά την απόβαση στη Νορμανδία, ο λοχαγός Μίλερ και επτά άνδρες του αναζητούν στην κατεχόμενη Γαλλία έναν στρατιώτη, του οποίου τα τρία αδέλφια σκοτώθηκαν ήδη σε μάχες και το επιτελείο διέταξε τη σωτηρία του. Επαρκέστατος όπως πάντα ο Τομ Χανκς και από κοντά οι Ματ Ντέιμον, Έντουαρτ Μπερνς, Τομ Σίζεμορ, Τεντ Ντάνσον, Βαν Ντίζελ και Τζοβάνι Ριμπίζι.
«Και οι 12 ήταν Καθάρματα»
Μία διαφορετική ματιά για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, από τον σημαντικό Ρόμπερτ Όλντριτς. Μία πολεμική περιπέτεια του 1967, πολλές φορές δραματική, ακόμη περισσότερες με κωμικά ευρήματα και στοιχεία παρωδίας των στρατοκρατών. Ένας ταγματάρχης, μετά από εντολή, διαλέγει δώδεκα βαρυποινίτες ή μελλοθάνατους για να τους χρησιμοποιήσει σε μία παράτολμη επίθεση ενάντια στην ανώτατη γερμανική διοίκηση. Απολαυστική στη θέασή της ακόμη και ως μία απλή πολεμική περιπέτεια, η ταινία του Όλντριτς αναδεικνύει τον ηρωισμό μέσα από 12 καθάρματα, που είναι οι καταλληλότεροι για τον πόλεμο και τελικώς πολύ πιο ευγενικές ψυχές και ανθρώπινοι από έναν μέσο αξιωματικό του στρατού. Περίφημοι στους ρόλους τους οι Λι Μάρβιν, Ντόναλντ Σάδερλαντ, Τζιμ Μπράουν, Τσαρλς Μπρόνσον, Έρνεστ Μποργκνάιν, Ρόμπερτ Ράιαν και οι δικοί μας Τζον Κασσαβέτης και Τέλι Σαβάλας, ο οποίος στο ρόλο του ψυχάκια κλέβει τις εντυπώσεις.
«Η Μεγάλη Απόδραση»
Κλασική πολεμική περιπέτεια, ίσως η καλύτερη του είδους, που γύρισε το 1963 ο μεγάλος μάστορας Τζον Στάρτζες («Και οι 7 ήταν Υπέροχοι», «Αίμα στον Πράσινο Βάλτο») και που βασίζεται σε αληθινά γεγονότα. Παρά την τρίωρη διάρκειά της, η ταινία βλέπεται απνευστί, κρατώντας την αγωνία μέχρι τέλους. Το στόρι μπορεί να φαίνεται συμβατικό (μια ομάδα συμμάχων αιχμαλώτων, σ' ένα ναζιστικό στρατόπεδο, σχεδιάζουν μια παράτολμη απόδραση) αλλά η αφήγηση του Στάρτζες και η σκηνοθετική του ματιά την κάνουν την πιο αγαπημένη του είδους. Και δεν είναι μόνο αυτό. Είναι και οι ερμηνείες. Με πρώτο τον θρυλικό Στιβ Μακ Κουίν και δίπλα του οι εξαίρετοι Ρίτσαρντ Αντένμπορο, Τζέιμς Γκάρνερ, Τζέιμς Κόμπερν, Ντόναλντ Πλέζανς.
«Σιδηρούς Σταυρός»
Φυσικά δεν θα μπορούσε να λείπει από τη δεκάδα ο Σαμ Πέκινπα. Εδώ ο αντισυμβατικός και ακραίος πολλές φορές σκηνοθέτης («Άγρια Συμμορία», «Αδέσποτα Σκυλιά») προσεγγίζει την τρέλα του πολέμου και τον ηρωισμό, πηγαίνοντας από την άλλη πλευρά των χαρακωμάτων, στους Γερμανούς. Ο Πέκινπα μας ταξιδεύει στην άνοιξη του ‘44, όταν φτάνει στο ρωσικό μέτωπο ένας ναζί λοχαγός, αριστοκράτης στην καταγωγή, που επιδιώκει πριν καταρρεύσει το Γ’ Ράιχ να πάρει τον σιδηρούν σταυρό, αλλά θα έρθει σε σύγκρουση με έναν παλαίμαχο λοχία της πρώτης γραμμής, που ήδη έχει στην τσέπη του το πολυπόθητο παράσημο. Συγκλονιστική ταινία, που χρησιμοποιεί ως φόντο το χαμό χιλιάδων φαντάρων στις μάχες, για να αναδείξει την παράνοια, αλλά και την ιδεολογική παρακμή αυτών που βούτηξαν πάνω στο κύμα του ναζισμού, για να κλέψουν λίγη δόξα από τις μάχες των χαρακωμάτων. Τα σχόλια που κάνει ο Πέκινπα διακριτά και περίτεχνα δουλεμένα. Για την ανθρώπινη φύση, τη δειλία, τον ηρωισμό, τις ελίτ, την προπαγάνδα και φυσικά την παράνοια του πολέμου. Οι πρωταγωνιστές Τζέιμς Κόμπερν και Μαξιμίλιαν Σελ δίνουν τα ρέστα τους σε αυτή την ερμηνευτική αντιπαράθεση.
«Η Γέφυρα του Ποταμού Κβάι»
Κλασικό αριστούργημα του μεγάλου Ντέιβιντ Λιν, από τις πιο γνωστές ταινίες του, που αγαπήθηκε από το κοινό και απέσπασε οκτώ Όσκαρ, ανάμεσα στα οποία εκείνων της Καλύτερης Ταινίας, Σκηνοθεσίας, Α’ Ανδρικού Ρόλου, Φωτογραφίας και φυσικά μουσικής, που έγραψε ο Μάκολμ Άρνολντ. Με την μπαγκέτα του, ο Λιν κατευθύνει ως καλοκουρδισμένη ορχήστρα τεχνικούς και ηθοποιούς, ενώ παραδίδει μαθήματα αφήγησης, ρυθμού και δουλειάς πάνω στους χαρακτήρες. Η ιστορία, που βασίζεται σε αληθινά περιστατικά, αφορά την κατασκευή της γέφυρας στον ποταμό Κβάι, από Βρετανούς αιχμαλώτους και τη σύγκρουση του Άγγλου συνταγματάρχη με τον Ιάπωνα διοικητή. Ο Άλεκ Γκίνες, στο ρόλο του άτεγκτου συνταγματάρχη περίφημος, ενώ ο Γουίλιαμ Χόλντεν στο ρόλο του Αμερικανού αξιωματικού, που δραπετεύει και επιστρέφει για να ανατινάξει τη γέφυρα και δημιούργημα του πρώτου, απολαυστικός.
«Τα Παιδικά Χρόνια του Ιβάν»
Η πρώτη ταινία του αξέχαστου Αντρέι Ταρκόφσκι είναι μια αποκάλυψη για τους φίλους του κινηματογράφου ακόμη και σήμερα. Μια ιστορία για την τραγική ιστορία της πληγωμένης, ανεπανόρθωτα, παιδικής ηλικίας από τον πόλεμο. Με τους γνωστούς ευφάνταστους συμβολισμούς του, που χτυπούν κατευθείαν στην καρδιά, ο μέγιστος Ρώσος σκηνοθέτης μιλά για τη ζωή και το θάνατο, τον πόλεμο και την ειρήνη. Η ιστορία περιστρέφεται γύρω από ένα 12χρονο, τον Ιβάν (υποδύεται ιδανικά ο μικρός Νικολάι Μπουρλιάγιεφ), που χάνει την οικογένειά του από τους ναζί και μη έχοντας τίποτα να χάσει κατατάσσεται στο Σοβιετικό Στρατό, ως ανιχνευτής, αναλαμβάνοντας επικίνδυνες αποστολές.
Η δουλειά που κάνει με την κάμερα, το πρωτοποριακό μοντάζ και τη σκληρή φωτογραφία, αναδεικνύει την οδύνη της ανθρωπότητας. Με τον τραχύ φωτισμό, από χαμηλά προς τα πάνω, μεταμορφώνει τον μικρό πρωταγωνιστή σε βιβλικό ήρωα και οι θεατές αισθάνονται ότι πρέπει να απολογηθούν. Κάποιοι πρέπει να φταίνε γι’ αυτή τη δυστυχία..
«Τι Έκανες στον Πόλεμο Θανάση;»
Ανάμεσα στις τρεις τέσσερις ιδιαιτέρως αξιόλογες ταινίες που γυρίστηκαν στην Ελλάδα σχετικά με τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, δηλαδή τον «Ουρανό» του Τάκη Κανελλόπουλου, το «Μπλόκο» του Άδ. Κύρου, «Το Ξυπόλυτο Τάγμα» του Γκρεκ Τάλλας και το «Τι Έκανες στον Πόλεμο Θανάση;» επιλέξαμε την τελευταία, καθώς έχει για ήρωα κι έναν από τους πιο αγαπημένους ηθοποιούς μας. Πρόκειται για μία από τις καλύτερες – ίσως και η καλύτερη- ταινίες για την κατοχή και την αντίσταση, χωρίς ηρωισμούς και μεγάλα λόγια, με καλογραμμένο σενάριο των Ασημάκη Γιαλαμά και Ντίνου Κατσουρίδη, ο οποίος υπογράφει και την εμπνευσμένη σκηνοθεσία, ξεχωριστή για Έλληνα δημιουργό του «εμπορικού σινεμά», ενώ στη φωτογραφία βρίσκεται ο σημαντικός Γιώργος Αρβανίτης. Πάνω απ’ όλα όμως υπάρχει ο Θανάσης Βέγγος να δίνει ρεσιτάλ και με μία μοναδική ωριμότητα να ακροβατεί με απόλυτη επιτυχία μεταξύ του δραματικού και του κωμικού. Η ταινία αγαπήθηκε από το κοινό (έκοψε πάνω από 640.000 εισιτήρια στην Α’ προβολή) και κέρδισε τρία βραβεία στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης το 1971 (Α’ ανδρικού ρόλου, καλλιτεχνικής επιμέλειας, φωτογραφίας). Η ιστορία αφορά έναν απλό φοβισμένο και πεινασμένο άνθρωπο, που δουλεύει σε επιταγμένο από τους Γερμανούς εργοστάσιο και εμπλέκεται άθελά του με μία αντιστασιακή ομάδα. Δεν είναι λίγες οι σκηνές της ταινίας που μπαίνουν στο ανθολόγιο των καλύτερων του ελληνικού σινεμά, αλλά εκεί που ο Θανάσης Βέγγος, εντελώς ξελιγωμένος, θα μυρίσει μαγειρεμένο κρέας σε ένα μαγερειό είναι απολαυστική.
