Τα κόκκινα αβγά του Πάσχα. Άρθρο του Δρ Γεώργιου Ν. Αικατερινίδη

Το αβγό, από τα πανάρχαια χρόνια, αποτελεί κατεξοχήν σύμβολο ζωτικότητας. Η θέα της ζωής που βγαίνει εντυπωσιακά από το φαινομενικά αδρανές αβγό, έκαμε τον αρχέγονο ήδη άνθρωπο να το θεωρήσει εμπλουτισμένο με μαγική δύναμη. Με την ιδιότητα αυτή συναντούμε το αβγό σε μύθους, παραδόσεις και παραμύθια, αλλά και σε δοξασίες και πρακτικές πολιτιστικά πρωτοβάθμιων κοινωνικών ομάδων. Έτσι χρησιμοποιείται για αποτροπή κακών δυνάμεων, αλλά και για πρόκληση βλαπτικής ενέργειας. Χρησιμοποιείται ακόμη στη λαϊκή ιατρική, στη μαντική και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, όπου κυριαρχεί η αντίληψη για μαγική και ζωτική δύναμη του αβγού.

Ας δούμε όμως με ερμηνευτική προσέγγιση ειδικότερα τα κόκκινα αβγά του Πάσχα. Πρώτα πρέπει να επισημάνουμε ότι γύρω από το βάψιμο των αβγών υπάρχει σ' όλο τον ελληνικό χώρο μεγάλη και ποικίλη εθιμολογία. Και ακόμη ότι τα κόκκινα αβγά έχουν εντελώς ιδιαίτερη σημασία στη λαϊκή παράδοση απ' ότι έχουν τα απλά αβγά και χρησιμοποιούνται ευρύτατα, όχι μόνο για λατρευτικούς, αλλά και για μαγικοθεραπευτικούς σκοπούς. Μια πρώτη ερμηνεία που δίδεται είναι ότι αφορμή για τη δημιουργία του εθίμου έδωσε η πολυήμερη νηστεία, πριν από το Πάσχα, που είχε ως αποτέλεσμα όλο το διάστημα της Μεγάλης Σαρακοστής να συγκεντρώνεται μεγάλη ποσότητα από αβγά, που έπρεπε να καταναλωθούν μετά το Πάσχα. Γι' αυτό τα ευλογούσαν οι ιερείς στην εκκλησία, με ειδική, καθιερωμένη ευχή. Τα αβγά αυτά μετά μοιράζονταν, εν είδη δώρου, μεταξύ συγγενών και φίλων. Αβγά εξάλλου, ως φιλοδωρήματα, προσφέρονται ήδη από το Σάββατο του Λαζάρου και την Κυριακή των Βαΐων στα παιδιά που λέγουν τα ανάλογα τραγούδια ογερμού.

Όσον αφορά το κόκκινο χρώμα, λέγεται ότι αυτό δίδεται ως χρώμα χαράς ή σε ανάμνηση του εβραϊκού Πάσχα, κατά το οποίον έβαφαν τα κατώφλια των σπιτιών με το αίμα του θυσιαζόμενου αμνού.

Η παραπάνω άποψη για αβγά της Μεγάλης Σαρακοστής κλπ. είναι βέβαια καθαρώς ορθολογιστική. Γι' αυτό αναζητήθηκε βαθύτερη ανίχνευση της καταγωγής του εθίμου και περισσότερο πειστική επιστημονική ερμηνεία. Η αναζήτηση αυτή οδηγεί σε χρόνους προχριστιανικούς. Το έθιμο συνδέθηκε με τη χρόνια λατρεία, τη λατρεία των νεκρών προγόνων. Αφετηρία έδωσε το γεγονός ότι σε τάφους ήδη των γεωμετρικών χρόνων, βρέθηκαν κελύφη αβγών ή και ολόκληρα αβγά.

Αβγά επίσης απεικονίζονται και σε διάφορα μνημεία. Είναι λοιπόν φυσικό να υποθέσουμε ότι τα αβγά στις περιπτώσεις αυτές δεν αποτελούσαν απλή προσφορά στους νεκρούς, αλλά είχαν το συμβολισμό της ανανέωσης της ζωής.

Ορισμένοι ερευνητές, εξειδικεύοντας περισσότερο το θέμα, θεωρούν τα κόκκινα αβγά ως επιβίωση από τη λατρεία του Άττη. Ο Άττης ήταν Θεός της βλάστησης, φρυγικής καταγωγής του οποίου η λατρεία, με θάνατο και ανάσταση, συμβόλιζε το μαρασμό και την αναγέννηση της φύσης. Γιορτάζουν προς τα τέλη Μαρτίου, με την εαρινή ισημερία, σε εποχή δηλαδή που συμπίπτει με το Χριστιανικό Πάσχα. Από τη λατρεία αυτή θεωρείται ότι προέρχεται το κόκκινο χρώμα των αβγών, επειδή του Άττη προσφερόταν ως θυσία αίμα, με το οποίο ράντιζαν του βωμούς τους.

Πέραν όμως από κάθε επιστημονική αναζήτηση και ορθολογιστική άποψη, υπάρχουν πάντοτε οι καθαρές λαϊκές ερμηνείες για κάθε έκφανση της εθιμικής ζωής. Το ίδιο και για τα κόκκινα αβγα υπάρχουν παραδόσεις που προσδίδουν στο συγκεκριμένο έθιμο καθαρά χριστιανικό χαρακτήρα. Έτσι, σύμφωνα με μία διήγηση, “όταν αναστήθηκε ο Χριστός, το 'παν σε μία γυναίκα κι αυτή δεν πίστεψε και είπε: “Όταν τα αβγά που κρατώ γίνουν κόκκινα, τότε θα πιστέψω. Τα αβγά πραγματικά κοκκίνησαν και η γυναίκα πίστεψε”.

Στη λαϊκή ψυχολογική ερμηνεία του εθίμου μας οδηγεί και η μέρα που βάφουν τα αβγά, η Μεγάλη Πέμπτη, ημέρα της Σταυρώσεως. Το κόκκινο χρώμα ταυτίζεται συμβολικά με το αίμα του Χριστού. Συγχρόνως όμως συμβολίζει και την Ανάσταση Του. Ας σημειωθεί ότι και το τσούγκρισμα των αβγών είναι ένας χαρούμενος πασχαλινός χαιρετισμός, είναι όμως και μία συμβολική κίνηση για να διευκολυνθεί η ζωή που βρίσκεται στο αβγό να απελευθερωθεί, όπως ο Χριστός αναστήθηκε από τον τάφο του.

Συμπερασματικά παρατηρούμε ότι στο έθιμο των κόκκινων αβγών απηχούνται μνήμες από δοξασίες με βαθύτατες ρίζες, παγανιστικές. Όπως όμως συμβαίνει και για πολλές άλλες εκφάνσεις της λαϊκής λατρείας, και το συγκεκριμένο έθιμο πήρε χαρακτήρα χριστιανικό και από πρωτογενή αιματηρά συνήθεια, υψώθηκε σε ελπιδοφόρο μήνυμα ζωής και χαράς, όπως είναι η Ανάσταση του Χριστού.

Δρ.  Γεώργιος. Ν. Αικατερινίδης

Επίτιμος. Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Κρήτης

τ. Δ/ντής ερευνών Κέντρου Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών